006

Indeks

po polsku

SYDOR RAWSKI.

W dwudziestoparoletnim, mniej wi�cej po upadku powstania
listopadowego, czasu okresie, na emigracyi, oraz w kraju zabranym (Podole, Wo�y�,
Ukraina), zapanowa�a Ukraino - raczej Kozakomania. Objaw ten wynik� ze zwrotu
literackiego, znanego pod nazw� "Szko�y ukrai�skiej". Zwrot �w ze strony
swojej bez powodu dokona� si� nie m�g�. Dokona� si� on w momencie, kiedy, wedle
s��w poety (S. Goszczy�ski): "Nad zwyci�zcami, nad zwyci�onymi - traw�
us�ana mogi�a zapad�a". Do mogi�y tej wpad�y Polska i Ru�. Nie wpadli jednak do
niej ani Polacy, ani Rusini. Pierwsi oficyalnie postradali osobowo�� pa�stwow�, drudzy
- r�wnie� oficyalnie - narodow�. Pa siemu byt'-owe te wyroki ani tych, ani owych
nie pozbawi�y bytowania narodowego i zdolno�ci wydawania na gruncie tym owoc�w. Po
konwulsyach d�ugiej wojny bratob�jczej nasta� spok�j sp�lnej, kt�r� sobie sami
zgotowali, niewoli. Z wojen pozosta�y wspomnienia, zmieniaj�ce si� z up�ywem lat w
legendy, nadaj�ce si� na kanwy do dzierzgania na nich wytwor�w wyobra�ni. Do
zu�ytkowywania ich przyst�pi�y strony jedna i druga, ka�da po swojemu - odpowiednio do
stopnia uprawy, na jakim si� grunt narodowy znajdowa�. Na gruncie ruskim pojawi�y si�
utwory bezimienne, opiewaj�ce heroizm kozaczy przedmiotowo, a na jedn� mod�� :

Kozak konia napuwaw, Dziuba wodu bra�a;

Kozak Dziubi zaspiwaw, Dziuba zap�aka�a.

Zap�aka�a, bo j� kozak opu�ci�, pojecha� za Dunaj, mia�
wr�ci�, lecz nie wr�ci�, znalaz� �mier� pod zielonym jaworem.

Takiem by�o t�o og�lne dum heroicznych, tworzonych przez poet�w, co
czyta� i pisa� nie umieli. Tworzyli oni, chodz�c po kraju z lir� pod pach�,
s�u��c� im do regulowania rytmu. Na tw�rczo�ci tej polu kto wie jakie by wyros�y
by�y arcydzie�a, gdyby na niem Moskale byli porz�dku policyjnego nie zaprowadzili.
Policya temu tworzenia rodzajowi grunt z pod n�g usun�a i skrzyd�a obci�a. Zamach
�w ostatecznie dokona� si� po r. 1831, lubo� d�ugo jeszcze lirnicy kr��yli �r�d
ludu ukradkiem, znajduj�c przed prze�ladowaniem os�on� po dworach i dworkach szlachty
polskiej, mi�uj�cej szczerze Muz� w namy�cie i po�ykach. Z mi�owania tego narodzi�a
si� w literaturze polskiej "Szko�a ukrai�ska", rozs�awiona przez poet�w tej
miary co Antoni Malczewski, Bohdan Zaleski, Goszczy�ski, Gos�awski, Olizarowski, Groza i
in., i in.; z niego te� wysz�a Ukraina, czyli kozako-mania.

Ukraina, czyli kozako-mania krzywo si� w krajach Zabranych obr�ci�a,
wyda�a bowiem z siebie ba�agulstwo. Czysto�� kozacz� zachowa�a ona zagranic�, na
wychod�twie, a to dzi�ki kilku typowym postaciom, zas�uguj�cym na zamieszczenie w
galeryi, sylwet. Inna rzecz: czy by�a ona na czasie? Nie dotykam materyi tej w tej
chwili; uczyni� to p�niej troch�, zaznaczaj�c jeno tymczasem, �e mania owa, je�eli
o czem ma �wiadczy�, to najwyra�niej i najdowodniej �wiadczy o nieistnieniu nie to
nienawi�ci, kt�rej g�odzenie sta�o si� dzi� modnem �r�d Czerwonorusin�w, ale
nieprzyja�ni, niech�ci w sercach polskich wzgl�dem narodowo�ci ruskiej.
Zamanifestowa�a ona - niepoprawnie mo�e, niew�a�ciwie - szczer�, serdeczn� dla niej
�yczliwo��.

Objaw�w w kierunku tym by�o sporo. Wszystkich ukrainoman�w nie
zna�em. Najwybitniejszego �r�d nich, Micha�a Czajkowskiego, sylwet� skre�l�
p�niej troch�. Zacz��bym od S�u�alskiego, osobistego Mickiewicza przyjaciela,
znakomitego rzeczy niebywa�ych opowiadacza, z miny i czupryny na model do malowid�a si�
nadaj�cego, ale zna�em go z widzenia tylko i cokolwiek ze s�yszenia. S�ysza�em, �e
op�aca� Francuza, przy kt�rym s�u�b� kozacz� pe�ni�, �e w stroju kozaczym po
ulicach Pary�a paradowa� i w ulicznikach g�o�ne wywo�ywa� podziwy, �e etc. Szkoda,
�e mi on za model pos�u�y� nie mo�e. Zast�pi mi go Rawski.

Rawski by� kozakiem zawzi�tym. S�u�alskiemu jednak nie dor�wnywa�
ani wzrostom, ani min�, mimo, �e przewag� nad nim mia� przez to, �e z ziemi kozaczej,
z wojew�dztwa brac�awskiego by� rodem podczas, kiedy sp�zawodnik jego z Lubelskiego
pochodzi�. Rawskiemu na chrzcie �wi�tym w rzymskokatolickim dokonanym ko�ciele, nadano
imi� Izydor. �eby jednak imieniowi nada� brzmienie kozackie, przezwa� si� Sydorem i
pod imieniem tem kozakowanie na szerok� praktykowa� skal�.

Pytanie : sk�d si� ono wzi�o?

Z kraju je wyni�s�: by�oby na pytanie to odpowiedzi� najprostsz�.
Zapewne Nastr�j �w przed powstaniem listopadowem szlacheckiej m�odzie�y polskiej
narzuca� si� niejako dzi�ki wkluczeniu w krajach zabranych �ywio�u kozaczego w sensie
ozdobnym w �ycie spo�eczne. Bez kozak�w dworu szlacheckiego nie by�o ; na dworach
za�, w dobrach magnat�w (Czartoryscy, Potoccy, Braniccy, Rzewuscy etc.) pe�nili oni
s�u�b� milicyi, do kt�rej z po�r�d poddanych dobierano mo�ojc�w, imponuj�cych
urod�. Z mo�ojc�w podobnych Wac�aw Rzewuski sformowa� hufiec or�ny. Hufiec �w
zas�yn�� znakomitem od�piewywaniem dum i dumek ukrai�skich pod dyrekcy� Padury,
z�o�y� oraz dowody waleczno�ci w bitwie pod Daszowem.

Stary Rawski, gdy syna z domu na wojn� wyprawia�, do us�ugi i do
czuwania nad nim da� mu starego kozaka dworskiego. Kozak powierzon� mu funkcy� pe�ni�
sumiennie; panicza ani w pochodach ani w bojach nie odst�powa�. Pod Obodnem, gdzie si�
powsta�cy z dragoni� moskiewsk� starli, taka go na widok Moskali z�o�� zdj�ta, �e,
nim do boju przysz�o, z szeregu si� wysun��, na prowadz�cego dragon�w majora
skoczy� i na dwoje mu �eb szabl� rozp�ata�. Ten kozaka Rawskiego czyn, znany na
emigracyi, legendowego na Ukrainie nabra� znaczenia.

Nie dosz�y do wiadomo�ci mojej dalsze bohaterskiego kozaka losy.
Zdaje si�, paniczowi na emigracyi nie towarzyszy�. Pozosta� zapewne w Galicyi, mo�e
zgin��, a mo�e do wsi rodzinnej powr�ci� i �ywot pod knutami zako�czy�. Moskale
si� szczeg�lnie nad Rusinami za udzia� w powstaniu polskiem zn�cali. Jakby si� jednak
bezimiennego tego bohatera losy nie obr�ci�y, to pewne, �e od niego Izydor przej��
przekaz reprezentowania godnie kozactwa wobec Koroniarzy i Litwin�w na obczy�nie. Gwoli
przeto przekazowi temu, Sydorem si� przezwa� i, nie chc�c za� ch�opskiej bohatera z
pod Obodnego godno�ci ubli�y�, wszed� do szereg�w Towarzystwa Demokratycznego
Polskiego.

Wszed� do T. D. P. i w szeregach jego wyby� do r. 1853, nie
na�laduj�c innych kozakoman�w, trzymaj�cych si� bardziej formy ani�eli tre�ci.
Izydor g��wnie za tre�ci� poszed�, nie tak atoli daleko, jak grudzi��anie w
Porthsmourth i huma�szczanie na wyspie Jersey. Pogl�dy jego spo�eczne nie wychodzi�y
poza ramy programu demokracyi polskiej - poza ramy, w kt�rych z demokrat�w nie jeden,
Mieros�awski mi�dzy innymi, nie rozumiej�c istotnego wojen kozackich znaczenia, miejsce
dla chmielniczczyzny znajdowali. I nasz Sydor Chmielnickiego, nie przewiduj�c zapewne,
�e go Moskale pomnikiem w Kijowie uczcz�, na bohatera demokracyi kreowa�. Wynik�o
st�d d��enie do wznowienia chmielniczczyzny, nie przeciwko Polakom jednak, ale wraz z
Polakami przeciwko Moskwie.

Przysz�y emigracyi polskiej z r. 1831 historyk szczeg� ten zawczasu
zanotowa� sobie powinien, szczeg� �w bowiem, uzupe�niaj�c obraz dzia�alno�ci
emigracyjnej, �wiadczy oraz, �e emigracya has�o "za wolno�� nasz� i
wasz�" na seryo bra�a i, my�l�c o Polsce, o Rusi zarazem my�la�a.

Ru� przedmiotem troski politycznej nie w samych tylko szeregach
demokratycznych na emigracyi by�a. I arystokracya �ywo si� ni� interesowa�a a z t�
nad demokracy� przewag�, �e si� z Rusi� �atwiej ni� demokracya znosi� mog�a.
Nazwiska magnat�w (Czartoryscy, Potoccy, Rzewuscy), kt�rych maj�tki rz�d
pokonfiskowa�, a kt�rzy �r�d szlachty i �r�d ludu dobre po sobie pozostawili
wspomnienia, posiada�y urok wzbudzaj�cy zaufanie .

Niczego podobnego demokracya w rozporz�dzeniu swojem nie posiada�a,
nie ciesz�c si� przytem kredytem dyplomatycznym, zachowanym przez by�ego ministra spraw
zagranicznych w gabinecie petersburskim, ks. Adama Czartoryskiego, kt�ry w gabinetach w
og�le warunkowo powa�any, du�e mia� u W. Porty zachowanie. �e za� Turcya o miedz� z
ziemiami ruskiemi graniczy�a, �e z kozactwem du�o do czynienia mia�a i Sicz ostatnia
na jej znajdowa�a si� gruncie, kozakomani przeto z por�ki ksi�cia uwa�ani byli za
przedstawicieli sprawy ruskiej bardziej, ani�eli p�urz�dowych. Wysoka Porta opieki im
swojej u�ycza�a.

Opieka W. P. Sydorowi nie przys�ugiwa�a. Kozakoman demokrata w�asnym
ku dopi�ciu celu, kt�rym by�o wywo�anie chmielniczczyzny, pod��a� musia� sumptem.
Kozakomani z obozu arystokratycznego wytyczali sobie cel skromniejszy. Sp�lnym dla
dzia�alno�ci jednych i drugich punktem wychodnim by�o ostatnie Siczy przytulisko,
nieustaj�ce schronisko zbieg�w od podda�stwa z Podola i Ukrainy, kraina nazw� Dobrudzi
nosz�ca, prowincya turecka, po�o�ona pomi�dzy morzem Czarnem, a przeduj�ciowym Dunaju
ku p�nocy i wschodowi zakr�tem. W prowincyi tej Sydor ze sp�zawodnikiem swoim,
Micha�em Czajkowskim si� schodzi�. Dat spotka� tych oznaczy� nie umiem. Musia�y one
mie� miejsce przed 48, a nawet przed 46 rokiem, Sydor bowiem wzi�� w owoczesnych
ruchach pozna�skich udzia� i czas jaki� (lat kilka zapewne) w Wielkopolsce sp�dzi�. W
Wielkopolsce ten mu si� zdarzy� wypadek, �e go bo�ek mi�o�ci usidli�. Czar na niego
nie Wielkopolanka jednak, ale c�ra ojczyzny Tella, funkcy� guwernantki w domu polskim
pe�ni� ca, rzuci�a.

Z postrza�em w sercu zjawi� si� w r. 1853 w Konstantynopolu w
momencie, gdy sp�zawodnik jego, M. Czajkowski, przyj�wszy islamizm i przezwawszy si�
Mehmed Sadykiem, rojenia swoje kozakoma�skie pod postaci� pu�ku kozak�w Ottoma�skich
urzeczywistni�.

Sp�zawodnik jego tryumfowa�: s�dzi� si� ze szczytu powodzenia,
otwieraj�cego na �cie�aj wrota do �wi�tyni s�awy. By� atamanem kozaczym -
znajdowa� si� na drodze wskazanej przez m��w niepospolitych.

- Czy� on ni� p�jdzie?... - zapyta�em Sydora, kt�ry tylko
wyl�dowa� by� w Konstantynopolu. By�em z tych, co Sadyka paszy na seryo nie brali.

- Czy p�jdzie?... - odpar� Sydiir. - A to co?...

Po�o�y� na stole nahajk� hajducz�.

- Cho�by nie chcia�, p�j�� musi... Na Dobrudzi z panem Micha�em
nie rozmawia�em inaczej, tylko z nahajk� w r�ku... O! znamy si�... Niech no si� z nim
na rozum rozprawi�... Nie sztuka pu�k postawi�... sztuka go poprowadzi� i
doprowadzi�... oo...

Mia� z antagonist� swoim pom�wi� o zadaniu tego kozactwa, co si�
pod egid� tureck� do wojny z Moskw� sposobi, a sk�ada si�, na kszta�t kozactwa
zaporoskiego, z narodowo�ci wszelakich i prowadzonem jest przez Polak�w po wi�kszej
cz�ci. Ide� Sydora by�a nemezis dziejowa, dokonana przez od- i przerodzon�
chmielniczczyzn�.

I pom�wi� zapewne. Jak? Nie wiem, bom si� z nim ju� wi�cej na
gruncie tureckim nie spotka�. Przypuszcza� nale�y, �e si� z "panem
Micha�em", bez nahajki w r�ku rozprawi�, inaczej bowiem "Sadyk pasza"
nie by�by go przyj�� do pu�ku w funkcyi adjutanta majora, w stopnia - zdaje si� -
porucznika.

Ta funkcya i ten stopie� zamkn�y jego o chmielniczczy�nie rojenia.
Opanowa� go smutek. Na pocieszenie sprowadzi� z Wielkopolski Szwajcark�, z kt�rej
ocz�w zrani�a go strza�a kupidyna, wzi��; z ni� w Adryanopolu �lub i sprawi� sobie
wesele na d�ugo, dzi�ki ha�asowi z jakim si� odby�o, mieszka�com Adryanopola
pami�tne. Ma��e�stwo jednak nie dostatecznie go w smutku pociesza�o. Szuka�
pocieszenia w znanym na frasunki �rodku i przesadzi� - przesadzi� tak dalece, �e sta�
si� niemo�liwym w szeregach, w kt�rych wielka na przesadne robaka zalewanie panowa�a
wyrozumia�o��. W szeregach tych zalewanie owo zala�o niejednego, mi�dzy innymi
Ryszarda Berwi�skiego.

Z Sydorem spotka�em si� w �yciu po raz drugi w roku 1871 w
Czortkowie, gdziem si� znalaz� w odwiedzinach u te�cia mego. Nie pozna� mnie - nie
te��, ale Sydor. Ja za� pozna�em go od pierwszego oka rzutu, w osobie jego bowiem
zainteresowa� mnie by� �ywo cz�owiek u idei, kt�rej urzeczywistnieniu po�wi�ci�
si�, a kt�rej podk�ad na uznanie zas�ugiwa�. Podk�ad by� taki: "Poniewa�
chmielniczczyzna, wytw�r Rusi, Ru� i Polsk� o zgub� przyprawi�a, zatem na Rusi
ci�y obowi�zek wypo�rodkowania z �ona swego takiej chmielniczczyzny, kt�ra by
odrodzenie Polski i Rusi sprowadzi�a".

Co?... Jak si� podk�ad ten komu podoba?... B�d� co b�d� - du�o w
nim pi�kna, jeszcze wi�cej etyki, nie brak mu oraz na racyonalno�ci, o niebo ca�e
przewy�szaj�cej t� racyonalno��, kt�r� si� powoduj� w czasach obecnych
aran�erowie awantur uniwersyteckich we Lwowie i strajk�w ch�opskich w Galicyi
wschodniej.

Dla opromieniaj�cej podk�ad �w idei nie imponuj�ca wzrostem ni
postaw�, ale zamaszysta, kozacza Sydora posta� w oczach mi lat siedemna�cie sta�a.
Pozna�em go mimo, �e zamaszysto�� utraci� i zmarnia� doszcz�tnie. By� cieniem
Sydora tego, co si� nahajk� odgra�a�. Nie rozpytywa�em go u nic; na wszelkie
mo�liwe, jakiebym mu zadawa� pytania, znajduj�c odpowied� na jego wypisan� postaci.
On za� o niczem, co si� kozaczyzny tyczy�o, ani o sobie, nie m�wi� mi - tylko,
dowiedziawszy si�, �e z Czortkowa jad� i przez Genew� b�d� przeje�d�a�, prosi�
mnie, a�ebym w Genewie c�reczk� jego odwiedzi�.

- C�reczk� ?... - zdziwi�em si�.

- By�em �onaty... - odrzek�.

Wiedzia�em o tem; nie wiedzia�em, co si� z �on� jego sta�o.
Dowiedzia�em si� nie od niego, ale w Genewie od �ony jego si�str. Szwajcark� �ycie,
jakie �r�d kozactwa ottoma�skiego p�dzi� musia�a, do grobu wp�dzi�o. Na tyle si�
jej starczy�o, �e dziecko do si�str odwioz�a. Do m�a nie wraca�a - nie mia�a po
co: on si� bezdomnym w naj�ci�lejszem wyrazu tego znaczeniu sta�. Ruina marze�,
"sn�w na kwiatach", "sn�w z�otych", zrujnowa�a cz�owieka. To samo
spotka�o pana Micha�a (Sadyka-pasz�), kt�ry r�wnie� z opa��w nie wyszed� r�k�
obronn�. Sydor przybity, z�amany, szuka� ratunku na ziemi ojczystej, dosta� posad�
dozorcy drogowego. Posada, licho p�atna, od g�odu by go nie broni�a, gdyby mu
�a�owano �y�ki strawy w domach polskich, p. Leona Wr�blewskiego i in. Nie broni�aby
go od g�odu i dlatego jeszcze, �e potrzebowa� na zalewanie robaka. W mojej obecno�ci
powstrzymywa� si�. Po moim jednak odje�dzie robaka zalewa�, zalewa�, a� zala� i
robaka i siebie. Szkoda cz�owieka!

* Faktem jest, �e w dobrach magnat�w na Rusi
w�o�cianom lepiej si� dzia�o, ani�eli w maj�tkach szlacheckich. Ch�opi wielbili
tw�rc� i wodza Targowicy i wymawiali mu zaprzepaszczenie Polski w znanej pie�ni,
zaczynaj�cej si� od wyraz�w:

Oj pane Potockij, wojewodzkij synu,

Zaprodawe� Polszu i wsiu Ukrainu.

006

po polsku

Menu