78

Indeks

po polsku

J�zyk polski:

Henryk Sienkiewicz �Potop�

Jakkolwiek Ketling bliskim by� osoby ksi�cia Bogus�awa, jednak�e nie wszystko wiedzia� i nie wszystko umia� opowiedzie� Kmicicowi, co si� dzia�o w Taurogach, albowiem za�lepia�o go to, �e sam si� w Billewicz�wnie kocha�.
Bogus�aw innego tak�e mia� powiernika, a mianowicie pana Sakowicza, starost� oszmia�skiego, i ten jeden tylko wiedzia�, jak g��boko zabrn�� ksi�� w afekt dla swej wdzi�cznej branki oraz jakich sposob�w u�ywa�, aby jej serce i osob� posi��.
Mi�o�� ta by�a po prostu ��dz� piek�c�, bo do innych uczu� serce Bogus�awowe nie by�o zdolne, ale tak gwa�town�, i� �w do�wiadczony w amorach kawaler g�ow� traci�. I nieraz wieczorami, gdy zostali ze starost� oszmia�skim sam na sam, chwyta� si� Bogus�aw za w�osy, wo�aj�c:
- Gorzej�, Sakowicz, gorzej�!
Sakowicz wnet spos�b znajdowa�.
- Kto chce mi�d wybra� - m�wi� - musi pszczo�y odurzy�, a ma�o� to durz�cych dryjakwi ma medyk waszej ksi��cej mo�ci? Dzi� mu s�owo rzec, jutro b�dzie po harapie.
Lecz ksi�� nie chcia� chwyta� si� tego sposobu, a to z rozmaitych przyczyn. Naprz�d, kt�rego� dnia pojawi� mu si� we �nie stary pu�kownik Billewicz, dziadek Ole�ki, i stan�wszy wedle wezg�owia, wpatrywa� si� w niego, a� do pierwszego piania kogut�w, gro�nymi oczyma. Bogus�aw ten sen zapami�ta�, tak za� by� �w rycerz bez trwogi przes�dny, tak si� ba� czar�w, sennych ostrze�e� i nadprzyrodzonych zjawisk, i� dreszcz go przejmowa� na my�l, w jakiej grozie i w jakiej postawie pojawi�oby si� po raz wt�ry owo widziad�o, gdyby za rad� Sakowicza poszed�. Sam starosta oszmia�ski, kt�ry w Boga nie bardzo wierzy�, ale sn�w i czar�w ba� si� tak�e, zachwia� si� nieco w radach.
Drug� przyczyn� pow�ci�gliwo�ci Bogus�awowej by�o to, �e �Wo�oszka� bawi�a z pasierbic� w Taurogach. Nazywano �Wo�oszk�� ksi�n� Januszow� Radziwi��ow�. Pani ta pochodz�c z kraju, w kt�rym niewiasty do�� wolne miewaj� obyczaje, nie by�a wprawdzie zbyt surow�, owszem, mo�e a� nadto na uciechy dworzan i fraucymeru wyrozumia�a, jednak�e nie mog�aby �cierpie�, aby pod jej bokiem cz�owiek, maj�cy by� m�em jej pasierbicy, spe�ni� wyst�pek wo�aj�cy o pomst� do nieba.
Lecz i p�niej, gdy wskutek nam�w Sakowicza i z wol� ksi�cia wojewody wile�skiego �Wo�oszka� wyjecha�a z ksi�niczk� Janusz�wn� do Kurlandii, Bogus�aw nie o�mieli� si� na wyst�pek. Ba� si� straszliwego krzyku, kt�ry by na Litwie ca�ej powsta� musia�. Billewiczowie, ludzie mo�ni, nie omieszkaliby go gn�bi� procesem, prawo za� kara�o podobne uczynki utrat� mienia, czci i gard�a.
Radziwi��owie byli wprawdzie do�� pot�ni i mogli depta� po prawie, lecz gdyby zwyci�stwo przechyli�o si� w wojnie na stron� Jana Kazimierza, w�wczas i tak m�g� m�ody ksi�� popa�� w srogie terminy, w kt�rych zbrak�oby mu pot�gi, przyjaci� i poplecznik�w. A w�a�nie trudno ju� by�o przewidzie�, jak si� wojna sko�czy, gdy Kazimierzowi co dzie� si� przybywa�o, Karolowa za� pot�ga mala�a konieczn� ludzi utrat� i wyczerpywaniem si� pieni�dzy.
Ksi�� Bogus�aw, cz�owiek pop�dliwy, ale i polityk, liczy� si� z po�o�eniem. ��dze trawi�y go ogniem, rozum doradza� pow�ci�gliwo��, strach zabobonny kie�zna� porywy krwi, jednocze�nie przysz�y na� choroby, jednocze�nie zwali�y si� sprawy wielkie a pilne, od kt�rych cz�stokro� los ca�ej wojny zale�a�, i te wszystkie przyczyny targa�y dusz� ksi��c�, a� j� znu�y�y �miertelnie.
Wszelako nie wiadomo, jak by si� sko�czy�a walka, gdyby i nie mi�o�� w�asna Bogus�awowa. By� to pan niezmiernego o sobie rozumienia. Poczytywa� si� za niezr�wnanego statyst�, wielkiego wodza, wielkiego rycerza i niezwyci�onego zdobywc� serc niewie�cich Mia��eby ucieka� si� do si�y lub odurzaj�cych napoj�w on, kt�ry skrzyni� kowan� list�w mi�osnych od r�nych znamienitych zagranicznych dam ze sob� wozi�? Mia�y�by jego dostatki, jego tytu�y, jego pot�ga, kr�lewskiej niemal r�wna, jego wielkie imi�, uroda i dworno�� nie wystarczy� do pokonania jednej trusi szlacheckiej?
A przy tym, o ile� triumf wi�kszy, o ile� wi�cej rozkoszy, gdy op�r dziewczyny sfol�eje i gdy sama dobrowolnie, z bij�cym jak u schwytanego ptaka sercem, z pal�c� twarz� i oczyma zasz�ymi mg��, obsunie si� w te ramiona, kt�re si� ku niej wyci�gaj�.
Bogus�awa przechodzi� dreszcz na my�l o tej chwili i pragn�� jej tak prawie mocno jak samej Ole�ki. Spodziewa� si� ci�gle, �e taka chwila nast�pi, z�yma� si�, niecierpliwi�, �udzi� samego siebie, czasem zdawa�o mu si�, �e jest od niej bli�ej, czasem, �e dalej, i w�wczas wo�a�, �e gorzeje, lecz pracowa� nie przestawa�.
Otoczy� naprz�d dziewczyn� drobiazgow� troskliwo�ci�, tak aby musia�a mu by� wdzi�czn� i my�le�, �e jest dobry, rozumia� bowiem, �e uczucie wdzi�czno�ci i przyja�ni jest to �agodny i ciep�y p�omyk, kt�ry p�niej nale�y tylko rozdmucha�, a wraz w wielki �ar si� zamieni. Cz�ste przestawanie ich ze sob� mia�o s�u�y� do tego, aby to przysz�o tym pewniej, dlatego te� nie okazywa� Bogus�aw �adnej natarczywo�ci, nie chc�c zmrozi� zaufania ani przestraszy�.
Tymczasem ka�de spojrzenie, ka�de-dotkni�cie r�ki, ka�de s�owo, nic nie sz�o na darmo, jeno musia�o by� kropl� dr��c� kamie�. Wszystko, co czyni� dIa Ole�ki, mog�o si� t�umaczy� go�cinno�ci� gospodarza, owym niewinnym poci�giem przyjaznym, jaki jedna istota dla drugiej uczuwa, ale jednak by�o to czynione tak, jakby czyni�a mi�o��. Granica by�a umy�lnie zatarta i niewyra�na, aby przekroczenie jej sta�o si� z czasem �atwiejszym i aby dziewczyna snadniej zab��dzi�a w tych manowcach, gdzie ka�dy kszta�t m�g� co�, ale m�g� i nic nie znaczy�. Gra ta nie godzi�a si� wprawdzie z wrodzon� pop�dliwo�ci� Bogus�awa, wszelako hamowa� si�, bo s�dzi�, �e ona jedynie mo�e doprowadzi� do celu, a zarazem znajdowa� w niej upodobanie takie, jakie znajduje paj�k napinaj�cy sie�, zdradliwy ptasznik zastawiaj�cy sid�a lub strzelec tropi�cy cierpliwie a wytrwale zwierza. Bawi�a ksi�cia w�asna przenikliwo��, subtelno�� i bystro��, kt�rych nauczy� go pobyt na dworze francuskim.
Jednocze�nie podejmowa� pann� Aleksandr� jakby ksi�n� udzieln�, ale tak, �e znowu nie�atwo by�o jej odgadn��, czyli to dzieje si� wy��cznie dla niej, czy te� wyp�ywa z jego przyrodzonej i nabytej dworno�ci dla p�ci bia�ej w og�le.
Wprawdzie czyni� j� g��wn� osoba wszystkich zabaw, igrzysk, kawalkad i wypraw my�liwskich, lecz wyp�ywa�o to nieco z natury rzeczy; po wyje�dzie ksi�nej Januszowej do Kurlandii ona by�a istotnie najdostojniejsz� w�r�d niewiast zgromadzonych w Taurogach. Schroni�o si� wprawdzie do Taurog�w, jako do miejsca le��cego tu� przy granicy, mn�stwo szlachcianek z ca�ej �mudzi, aby si� pod opiek� ksi��c� od Szwed�w uchroni�, te jednak same Billewicz�wnie, jako c�rce najzacniejszego rodu, prym we wszystkim przyznawa�y. A tymczasem, gdy ca�a Rzeczpospolita zalewa�a si� krwi�, uroczysto�ciom nie by�o ko�ca. Rzek�by�: dw�r kr�lewski ze wszystkimi dworzany i pannami zjecha� na wie� dla wczasu i zabaw.
Bogus�aw rz�dzi� jak samow�adny monarcha w Taurogach i w ca�ych przyleg�ych Prusach elektorskich, w kt�rych cz�stym bywa� go�ciem, wi�c wszystko by�o na jego rozkazy. Miasta dostarcza�y na skrypty pieni�dzy, wojsk, szlachta pruska z ochot� zje�d�a�a kole�no i konno na uczty, karuzele i �owy. Bogus�aw wskrzesi� nawet na cze�� swej damy zaniechane ju� w�wczas gonitwy rycerskie w szrankach.
Pewnego razu sam wzi�� w nich czynny udzia� i przybrany w srebrn� zbroj�, a przepasany b��kitn� wst�g�, kt�r� panna Aleksandra musia�a go przewi�za�, zwali� z konia czterech najprzedniejszych rycerzy pruskich, pi�tego Ketlinga, a sz�stego z kolei Sakowicza, cho� ten si�� mia� tak olbrzymi�, �e karety, uchwyciwszy za ko�o, w biegu zatrzymywa�. I co za zapa� powsta� w t�umie widz�w, gdy nast�pnie srebrny rycerz kl�kn�wszy przed sw� dam� bra� z jej r�k wieniec zwyci�stwa. Okrzyki brzmia�y na podobie�stwo grzmotu dzia�, wiewa�y chustki, k�ania�y chor�gwie, on za� uni�s� przy�bicy i patrzy� w jej zap�onion� twarz swymi �licznymi oczyma, przyciskaj�c jednocze�nie do ust jej r�ce.
Innym razem, gdy w�r�d parkan�w rozw�cieczony nied�wied� za�era� si� z psami i wszystkie z kolei rozci�ga�, ksi��, przybrany tylko w lekk� szat� hiszpa�sk�, skoczy� do �rodka z oszczepem i sk�u� nie tylko srog� besti�, ale i trabanta; kt�ry widz�c chwil� niebezpiecze�stwa poskoczy� mu na ratunek.
Panna Aleksandra, wnuczka starego �o�nierza, wychowana w tradycjach krwi, wojny i czci dla przewag rycerskich, nie mog�a si� oprze� na widok tych czyn�w podziwowi, a nawet uwielbieniu, nauczono j� bowiem z ma�ego uwa�a� m�stwo za pierwszy niemal przymiot m�a.
Tymczasem ksi�� co dzie� sk�ada� dowody nadludzkiej prawie odwagi, i co dzie� na cze�� Ole�ki. Go�cie zebrani, w pochwa�ach i uniesieniach dla ksi�cia tak wielkich, �e b�stwo samo poprzesta� by na nich mog�o, musieli mimo woli ��czy� w rozmowach jej imi� z imieniem Bogus�awa. On milcza�, lecz oczyma wypowiada� jej to, czego nie �mia�y wypowiedzie� usta... Czar otacza� j� doko�a.
Wszystko uk�ada�o si� w ten spos�b, �eby ich zbli�a�, ��czy�, a zarazem wy��cza� z t�umu innych ludzi. Trudno by�o wspomnie� komu� o nim, by jednocze�nie o niej nie wspomnia�. My�lom samej Ole�ki Bogus�aw narzuca� si� z si�� nieprzepart�. Ka�da chwila dnia by�a obrachowana na to, by czar pot�nia�.
Wieczorem, po igrzyskach, pokoje p�on�y od lamp r�nokolorowych, rzucaj�cych blaski tajemnicze a s�odkie, jakoby z krainy sn�w rozkosznych· na jaw� przeniesione; upajaj�ce wschodnie wonie przesyca�y powietrze, ciche d�wi�ki niewidzialnych harf, lutni i innych instrument�w pie�ci�y uszy, a w�r�d tych aromat�w, �wiate�, d�wi�k�w chodzi� on w glorii powszechnych uwielbie�, niby zaczarowany kr�lewicz z bajki, m�ody, pi�kny, rycerski, �wiec�cy jak s�o�ce od klejnot�w, a jako pasterz rozkochany..
Jaka� dziewczyna mog�a si� oprzec tym urokom, jaka� cnota mog�a nie zemdle� w�r�d tych czar�w?... A unika� m�odego ksi�cia nie by�o mo�no�ci �yj�c z nim pod jednym dachem· i korzystaj�c z jego go�cinno�ci, kt�r� aczkolwiek przemoc� narzuci�, jednak�e szczerze i prawdziwie po pa�sku wype�nia�. Przy tym Ole�ka uda�a si� bez niech�ci do Taurog�w, bo je wola�a od ohydnych Kiejdan, r�wnie� jak wola�a rycerskiego Bogus�awa, kt�ry udawa� przed ni� mi�o�� do opuszczonego kr�la i ojczyzny, od jawnego zdrajcy Janusza. Owszem, w pocz�tkach swego pobytu w Taurogach, pe�na by�a przyjaznych uczu� dla m�odego ksi�cia, a spostrzeg�szy wkr�tce, jak dalece i on stara si� o jej przyja��, u�ywa�a nieraz swego wp�ywu, aby ludziom dobrze czyni�.
W trzecim miesi�cu jej bytno�ci pewien oficer artylerii, przyjaciel Ketlinga. skazany zosta� na rozstrzelanie przez ksi�cia; Billewicz�wna, dowiedziawszy si� o tym od m�odego Szkota, wnios�a za nim instancj�.
B�stwo mo�e rozkazywa�. nie prosi� - odrzek� jej Bogus�aw i przedar�szy wyrok �mierci, rzuci� jej do n�g. - Rz�d�, rozkazuj! Taurogi spal�, je�eli cho� u�miech za t� cen� zdo�am na twej twarzy wywo�a�. Nie chc� innej nagrody, jeno mi b�d� weso�� i zapomnij o tym, co� dawniej bola�o!
Ola weso�� nie mog�a by�, maj�c w sercu b�l, �al i niewypowiedzian� pogard� dla cz�owieka, kt�rego pierwsz� mi�o�ci� pokocha�a, a kt�ry teraz by� w oczach jej wi�kszym zbrodniarzem od ojcob�jcy. �w Kmicic, obiecuj�cy za czerwone z�ote wyda� kr�la jak Judasz Chrystusa, zohydza� si� i szpetnia� coraz bardziej w jej oczach, a� z biegiem czasu zmieni� si� w potw�r ludzki, w zgryzot�, w wyrzut dla niej samej. Nie mog�a sobie darowa�, i� go kocha�a, a zarazem nie mog�a go zapomnie� nienawidz�c. Wobec tych uczu� trudno jej by�o nawet udawa� weso�o��, ale natomiast musia�a by� ksi�ciu wdzi�czn� i za to, �e do zbrodni Kmicicowej nie chcia� przy�o�y� r�ki, i za wszystko, co dla niej czyni�. Dziwno jej to by�o, �e m�ody ksi��, taki rycerz i tak pe�en szlachetnych uczu�, nie �pieszy� na ratunek ojczy�nie, cho� si� na praktyki Januszowe nie zgadza�, s�dzi�a wszelako, �e taki statysta wie, co robi, i �e tego wymaga polityka, kt�rej ona swym prostym panie�skim rozumem poj�� nie mo�e. Bogus�aw napomyka� jej te�, t�umacz�c swoje cz�ste do bliskiej pruskiej Tyl�y wyjazdy, �e si� mu ju� nie staje od zbytniej pracy, �e prowadzi uk�ady mi�dzy Janem Kazimierzem, Karolem Gustawem, elektorem i �e spodziewa si� ojczyzn� z toni wyd�wign��.
- Nie dla nagr�d, nie dla urz�d�w to czyni� - m�wi� do niej - brata Janusza nawet po�wi�cam, kt�ry by� mi ojcem, bo nie wiem, czy �ycie dla niego u zawzi�to�ci kr�lowej Ludwiki wyprosz�, ale czyni� to, co mi B�g, sumienie i afekt dla mi�ej matki ojczyzny nakazuje...
Gdy tak m�wi� ze smutkiem w delikatnej twarzy i oczyma ku pu�apowi zwr�conymi, wydawa� jej si� wznios�ym jako ci bohaterowie staro�ytni, o kt�rych stary pu�kownik Billewicz jej opowiada�, co sam w Korneliuszu wyczyta�. I wzbiera�o w niej serce podziwem, uwielbieniem. Powoli dosz�o do tego, �e gdy my�li o nienawistnym Andrzeju Kmicicu zbyt j� zm�czy�y, my�la�a o Bogus�awie, aby si� ukoi� i pokrzepi�. Tamten uosabia� dla niej straszliw� i ponur� ciemno��, ten �wiat�o, w kt�rym rada si� k�pie ka�da dusza stroskana. Pan miecznik rosie�ski i panna Kulwiec�wna, kt�r� tak�e sprowadzono z Wodokt�w, popychali jeszcze Ole�k� po owej pochy�o�ci, �piewaj�c od rana do wieczora hymny pochwalne na cze�� Bogus�awa. Ci��yli mu wprawdzie oboje w Taurogach tak, i� o tym tylko my�la�, jakby ich grzecznie precz wyprawi�, ale ich sobie zjedna�, a zw�aszcza pana miecznika, kt�ry z pocz�tku niech�tny, nawet zagniewan, nie m�g� si� jednak przyja�ni i faworom Radziwi��a oprze�.
Gdyby Bogus�aw by� tylko znamienitego rodu szlachcicem, nie za� Radziwi��em, nie ksi�ciem, nie magnatem w monarchiczny niemal majestat przyodzianym, by�aby mo�e Billewicz�wna zakocha�a si� w nim na �mier� i �ycie, wbrew testamentowi starego pu�kownika, kt�ry jej wyb�r tylko mi�dzy klasztorem a Kmicicem zostawia�. Lecz by�a to panna surowa dla siebie samej i dusza bardzo prawa, wi�c nawet nie dopu�ci�a do g�owy ani marzenia o niczym innym, jak o wdzi�czno�ci i podziwieniu dla ksi�cia.
R�d jej by� zbyt ma�y, by mog�a zosta� �on�, a zbyt wielki, by mog�a zosta� kochanic� Radziwi��a, patrzy�a wi�c na niego, jakby patrzy�a na kr�la b�d�c przy dworze. Pr�no sam stara� si� nasuwa� inne my�li; pr�no sam, zapami�tawszy si� istotnie w mi�o�ci, cz�ci� z rachuby, cz�ci� z uniesienia, powtarza� nieraz, co swego czasu m�wi� pierwszego wieczoru w Kiejdanach, �e Radziwi��owie nieraz si� z szlachciankami �enili; owe my�li nie czepia�y si� jej, jak woda nie czepia si� piersi �ab�dziej, i pozosta�a, jak� by�a, wdzi�czn�, przyjazn�, wielbi�c�, szukaj�c� ulgi w my�li o bohaterze, lecz w sercu spokojn�.
On za� nie umia� si� w jej uczuciach po�apa� i cz�sto wydawa�o mu si�, �e jest bliskim celu. Lecz sam ze wstydem i z�o�ci� wewn�trzn� spostrzega�, �e nie jest tak �mia�ym wzgl�dem niej, jak bywa� wzgl�dem najpierwszych dam w Pary�u, w Brukseli i w Amsterdamie. Mo�e to by�o dlatego, �e si� naprawd� zakocha�; a mo�e dlatego, �e w tej pannie, w jej twarzy, ciemnych brwiach i surowych oczach by�o co� takiego, co nakazywa�o szacunek. Jeden jedyny Kmicic nie podlega� swego czasu temu wp�ywowi i ani dbaj�c �mia�o garn�� si� do ca�owania tych surowych oczu i dumnych ust, ale Kmicic by� jej narzeczonym.
Wszyscy inni kawalerowie, pocz�wszy od pana Wo�odyjowskiego, sko�czywszy na bardzo rubasznej szlachcie pruskiej w Taurogach i samym ksi�ciu, mniej byli z ni� poufali ni� z innymi pannami takiej samej kondycji. Ksi�cia unosi�a wprawdzie pop�dliwo��, ale gdy raz w karecie nacisn�� jej nog� szepcz�c jednocze�nie: �Nie b�j si�...� - a ona odrzek�a, i� w�a�nie boi si�, by nie po�a�owa�a po�o�onej w nim ufno�ci, Bogus�aw zmiesza� si� i powr�ci� do dawnej drogi stopniowego podbijania jej serca.
Lecz wyczerpywa�a si� i jego cierpliwo��. Powoli zacz�� te� zapomina� o strasznym widziadle, kt�re mu si� we �nie pojawi�o, coraz cz�ciej rozmy�la� nad tym, co Sakowicz radzi�, i nad tym, �e Billewiczowie w wojnie wszyscy wygin�; ��dze piek�y go coraz pot�niej, gdy nagle zasz�a okoliczno��, kt�ra bieg rzeczy w Taurogach zupe�nie zmieni�a.
Pewnego dnia przysz�a wie�� jak piorun, �e Tykocin przez pana Sapieh� wzi�ty, a ksi�� hetman wielki straci� �ycie w zwaliskach zamku.
Zawrza�o wszystko w Taurogach, sam Bogus�aw zerwa� si� i wyjecha� tego� samego dnia do Kr�lewca, w kt�rym mia� widzie� si� z ministrami kr�la szwedzkiego i elektora.
Pobyt jego przed�u�a� si� nad pierwotny zamiar. Tymczasem do Taurog�w pocz�y �ci�ga� oddzia�y wojsk pruskich, a nawet i szwedzkich. Pocz�to m�wi� o wyprawie przeciw panu Sapie�e. Naga prawda, i� Bogus�aw by� stronnikiem Szwed�w, tak jak jego stryj Janusz, wychodzi�a na wierzch coraz wyra�niej.
Zdarzy�o si�, �e jednocze�nie pan miecznik rosie�ski odebra� wiadomo�� o spaleniu rodzinnych Billewicz przez oddzia�y Loewenhaupta, kt�re, pobiwszy powsta�c�w �mudzkich pod Szawlami, niszczy�y ogniem i mieczem ca�y kraj.
W�wczas szlachcic zerwa� si� i pojecha� chc�c szkody w�asnymi oczyma zobaczy�, a ksi�� Bogus�aw wcale go nie wstrzymywa�- owszem, ch�tnie wyprawi�, rzek�szy tylko na drog�:
- Teraz waszmo�� rozumiesz, dlaczegom was do Taurog�w sprowadzi�, bo po prostu m�wi�c, �ycie mi zawdzi�czacie.
Ole�ka zosta�a sama z pann� Kulwiec�wn� i natychmiast zamkn�a si� w swych komnatach, nikogo pr�cz niekt�rych niewiast nie widuj�c. Te gdy jej przynios�y wie��, i� ksi�� gotuje wypraw� przeciw wojskom polskim, nie chcia�a im zrazu wierzy�, lecz pragn�c si� upewni�, kaza�a prosi� do siebie Ketlinga, wiedzia�a bowiem, i� m�ody Szkot niczego przed ni� nie utai.
Jako� stawi� si� natychmiast, szcz�liwy, �e go przywo�ano, �e przez chwil� b�dzie m�g� rozmawia� z t�, kt�ra opanowa�a mu dusz�.
Billewicz�wna pocz�a go wypytywa�:
- Panie kawalerze - rzek�a -tyle wie�ci kr��y po Taurogach. �e b��dzimy w nich jako w�r�d lasu. Jedni m�wi�, �e ksi�� wojewoda swoj� �mierci� zmar�; drudzy; �e na szablach rozniesion. Jaka jest przyczyna jego �mierci? Ketling zawaha� si� przez chwil�; widocznym by�o, �e walczy z wrodzon� nie�mia�o�ci�, na koniec zarumieni� si� mocno i odrzek�:
- Przyczyn� upadku i �mierci ksi�cia wojewody pani jeste�.
- Ja?... - zapyta�a ze zdumieniem panna Billewicz�wna.
- Tak jest, bo ksi�� nasz wola� zosta� w Taurogach ni� bratu i�� na ratunek. O wszystkim tu zapomnia�... przy tobie, pani.
Teraz ona z kolei zap�on�a jak r�a purpurowa.
Nasta�a chwila milczenia.
Szkot sta� z kapeluszem w r�ku, ze spuszczonymi oczyma i g�ow� schylon� na piersi, w postawie pe�nej czci i uszanowania, na koniec podni�s� g�ow�, strz�sn�� jasne pukle w�os�w i rzek�:
- Pani, je�eli ci� obrazi�y moje s�owa, pozw�l mi kl�kn�� przed sob� i na kolanach prosi� ci� o przebaczenie.
- Nie czy� tego, panie kawalerze - odrzek�a �ywo panna widz�c, �e m�ody rycerz zgina ju� kolano. - Wiem, i� co� rzek�, to� rzek� w szczero�ci serca, bom to z dawna spostrzeg�a, �e� mi �yczliwy. Zali nie tak? Zali mi wa�pan nie �yczysz?...
Oficer podni�s� swe anielskie oczy do g�ry i po�o�ywszy r�k� na sercu, g�osem tak cichym jak szmer wiatru, a smutnym jak westchnienie rzek� tylko :
- Ach, pani! pani!..
I w tej chwili przestraszy� si�, �e za wiele powiedzia�; wi�c zn�w g�ow� schyli� na piersi i przybra� postaw� dworzanina s�uchaj�cego rozkaz�w ukochanej kr�lewny.
- W�r�d obcych tu jestem i bez opieki -·rzek�a Ole�ka - a cho� sama potrafi� czuwa� nad sob� i B�g mnie od przygody uchroni; przecie� i ludzkiej mi pomocy potrzeba. Chceszli wa�pan by� moim bratem? Chcesz mnie ostrzec w potrzebie, abym wiedzia�a, co czyni�, i wszelakich side� unikn�� mog�a?
To rzek�szy Wyci�gn�a do� r�k�, on za� teraz: przykl�kn��; mimo i� mu broni�a, i uca�owa� ko�ce jej palc�w:
- M�w wa�pan, co tu si� dzieje ko�o mnie?
- Ksi�� kocha pani� - odrzek� Ketling. - Czy� pani tego nie spostrzeg�a?
Ona za� zakry�a twarz r�koma. - Widzia�am i nie widzia�am. Czasem wydawa�o mi si�, �e on jeno dobry bardzo...
- Dobry!... - powt�rzy� jak echo oficer:
- Tak jest. A czasem, gdy mi przysz�o do g�owy. �em, nieszcz�sna ��dze wzbudzi� w nim mog�a, tom i tak uspokaja�a si� tym, i� �adna mi od niego nie grozi napastliwo��. By�am mu wdzi�czna za to, co dla mnie czyni�, cho�, B�g widzi, nie wygl�da�am jego nowych �ask, boj�c si� i tak tych, kt�re ju� wy�wiadczy�.
Ketling odetchn��.
- Mog� �miele m�wi�? - zapyta� po chwili milczenia.
- M�w wa�pan.
- Ksi�� dw�ch ma tylko powiernik�w: pana Sakowicza i Patersona, a Paterson mnie wielce �yczliwy, bo z jednych kraj�w pochodzim i na r�ku mnie nosi�. Wi�c co wiem, to wiem od niego. Ksi�� kocha pani�: ��dze p�on� w nim jako smo�a w pochodni. Wszystko, co tu si� dzieje, wszystkie owe uczty, �owy, karuzele i ten turniej, po kt�rym dot�d, dzi�ki ksi��cej r�ce, krew mi si� rzuca ustami, dzieje si� dla wa�panny. Ksi�� mi�uje ci�, pani, bez pami�ci, ale nieczystym ogniem, bo ci� chce poha�bi�, nie za�lubi�; bo chocia� nie m�g�by znale�� godniejszej, kr�lem nawet wszystkiego �wiata, nie tylko ksi�ciem b�d�c, przecie my�li o innej... Przeznaczona mu jest ksi�niczka Anna i jej fortuna. Wiem to od Patersona, i Boga wielkiego, jego ewangeli� bior� za �wiadka, �e szczer� prawd� m�wi�. Nie wierz, pani, ksi�ciu, nie ufaj jego dobrodziejstwom, nie ubezpieczaj si� jego moderacj�, czuwaj, strze� si�, bo ci tu zdrad� na ka�dym kroku gotuj�. Dech zamiera w piersiach od tego, co mi Paterson m�wi�. R�wnego Sakowiczowi zbrodniarza w �wiecie nie ma... nie mog� o tym m�wi�, po prostu nie mog� m�wi�! Gdyby nie przysi�ga, kt�rom ksi�ciu sk�ada�, �e �ycia i osoby jego strzec b�d�, ta r�ka, pani, i ta szpada uwolni�yby ci� od gro�by ustawicznej... Ale pierwszego zabi�bym Sakowicza... Tak jest! jego pierwszego przed wszystkimi lud�mi! przed tymi nawet, kt�rzy w mojej ojczy�nie krew z ojca mego wytoczyli, fortun� zagarn�li i tu�acza, jurgieltnika ze mnie uczynili...
Tu Ketling trz�� si� pocz�� z uniesienia, przez chwil� gni�t tylko r�k� gard� szpady, s�owa wyrzec nie mog�c, nast�pnie och�on�� i jednym tchem wypowiedzia�, jakie sposoby podsuwa� ksi�ciu Sakowicz.
Panna Aleksandra, ku wielkiemu jego zdziwieniu, zachowa�a si� do�� spokojnie, ujrzawszy gro��c� sobie przepa��, tylko twarz jej poblad�a i sta�a si� jeszcze powa�niejsz�. Nieugi�ta wola odbi�a si� w jej surowym spojrzeniu.
- Potrafi� si� uchroni�! - rzek�a - tak mi dopom� B�g i �wi�ty krzy�!
- Ksi�� dotychczas nie chcia� i�� za rad� Sakowicza - doda� Ketling- lecz gdy ujrzy, �e droga, kt�r� obra�, do niczego nie prowadzi...
I pocz�� opowiada� o przyczynach, kt�re Bogus�awa zatrzymywa�y.
Panna s�ucha�a ze zmarszczon� brwi�, ale niezbyt uwa�nie, bo ju� pocz�a my�le� o tym, jak by si� wyrwa� spod tej straszliwej opieki. Lecz �e w ca�ym kraju nie by�o miejsca nie oblanego krwi� i plany ucieczki nie przedstawia�y si� jasno, zatem wola�a o nich nie m�wi�.
- Panie kawalerze - rzek�a wreszcie - odpowiedz mi na jedno jeszcze pytanie. Stoili ksi�� Bogus�aw po stronie kr�la szwedzkiego czy polskiego?
Nikomu z nas nietajno - odrzek� m�ody oficer - �e ksi�� nasz pragnie nale�e� do rozbioru tej Rzeczypospolitej, a�eby Litw� w udzielne ksi�stwo dla siebie zmieni�!
Tu umilk� i rzek�by�, �e jego my�l pobieg�a mimo woli �ladami my�li Ole�ki, bo po chwili doda�:
- Elektor i Szwedzi na us�ugi ksi�cia, a �e ca�� zajmuj� Rzeczpospolit�, wi�c nie ma si� przed nimi gdzie schroni�.
Ole�ka nie odrzek�a nic.
Ketling czeka� jeszcze przez chwil�, czy go o co zapyta� nie zechce, lecz gdy milcza�a, ci�gle w�asnymi my�lami zaj�ta, poczu�, �e nie nale�y jej przeszkadza�, wi�c zgi�� si� we dwoje w po�egnalnym uk�onie, zamiataj�c ziemi� pi�rami od kapelusza.
- Dzi�kuj�, panie kawalerze - rzek�a wyci�gn�wszy do� r�k�.
Oficer nie odwracaj�c si� zacz�� cofa� si� ku drzwiom.
Nagle na twarzy jej pojawi�y si� lekkie rumie�ce, zawaha�a si� przez chwil�, nareszcie rzek�a :
- S�owo jeszcze, panie kawalerze.
- I ka�de jest dla mnie �ask�...
- Wa�pan zna�e� pana... Andrzeja Kmicica...
- Tak jest, pani... z Kiejdan. Ostatni raz widzia�em go w Pilwiszkach, gdy�my z Podlasia w te strony ci�gn�li.
- Czy prawda?... czy prawd� ksi�� powiedzia�, i� mu si� pan Kmicic ofiarowa� na osob� kr�la polskiego targn��?...
- Nie wiem, pani... Wiadomo mi jeno, i� si� w Pilwiszkach ze sob� naradzali, za czym ksi�� odjecha� z nim w lasy i tak d�ugo nie wraca�, �e Paterson pocz�� si� ba� i wys�a� wojsko na spotkanie. Ja w�a�nie prowadzi�em ten oddzia�. Spotkali�my ksi�cia, gdy ju� wraca�. Uwa�a�em, �e by� zalterowan bardzo, jakby wielkie wzruszenie duszy przeby�. Rozmawia� te� sam ze sob�, co mu si� nigdy nie zdarza. S�ysza�em te�, jako rzek�: �Diabe� by si� na to porwa�...� Zreszt� nic wi�cej nie wiem... Jeno p�niej, gdy ksi�� wspomina� o tym, z czym mu si� pan Kmicic ofiarowa�, pomy�la�em sobie: je�li to by�o, to wtedy by� musia�o.
Billewicz�wna zacisn�a wargi.
- Dzi�kuj� - rzek�a.
I po chwili zosta�a sama:
My�l ucieczki opanowa�a j� zupe�nie. Za wszelk� cen� postanowi�a wyrwa� si� z tych ohydnych miejsc i spod w�adzy tego zdradzieckiego ksi�cia. Ale dok�d si� uda�? Wsie i miasta by�y w r�ku szwedzkim, klasztory poburzone, zamki zr�wnane z ziemi�, kraj ca�y roi� si� od �o�dak�w i od straszniejszych od nich zbieg�w wojskowych, zb�jc�w, wszelkiego rodzaju �otrzyk�w. Jaki� los m�g� czeka� dziewczyn� rzucon� na pastw� tej burzy? Kto z ni� p�jdzie? Ciotka Kulwiec�wna, pan miecznik rosie�ski i kilkunastu jego czeladzi. A czy� si�y te ochroni� j�?... Poszed�by mo�e i Ketling, mo�e by nawet znalaz� gar�� wiernych �o�nierzy i przyjaci�, kt�rzy by chcieli mu towarzyszy�, lecz Ketling kocha� si� w niej zbyt widocznie, wi�c jak�e jej by�o zaci�ga� u niego d�ug wdzi�czno�ci, kt�ry by zbyt wielk� cen� sp�aca� nast�pnie przysz�o? Wreszcie, jakie� mia�a prawo zamyka� los temu m�odzie�cowi, ledwie wyros�emu z pachol�cia, i nara�a� go na po�cig, na zgub�, je�eli nie mog�a nic mu w zamian pr�cz przyja�ni ofiarowa�. Wi�c pyta�a sama siebie: co czyni�, dok�d ucieka�, gdy� tu i tam grozi�a zguba, tu i tam ha�ba.
W takiej rozterce dusznej pocz�a modli� si� gor�co, a szczeg�lniej powtarza�a gorliwie jedn� modlitw�, do kt�rej swego czasu stary pu�kownik zawsze si� w z�ych terminach ucieka�, zaczynaj�c� si� od s��w:

B�g ci� z dzieci�tkiem salwowa�
Od Herodowej z�o�ci,
W Egipcie drogi prostowa�
Dla Twojej przezpieczno�ci...

Tymczasem powsta� wicher mocny i drzewa pocz�y w sadzie za oknami szumie� okrutnie. Nagle przypomnia�y si� zamodlonej panience puszcze, na kt�rych skraju wychowa�a si� od ma�ego, i my�l, �e w puszczach znajdzie si� jedyne bezpieczne schronisko, przelecia�a jej jako b�yskawica przez g�ow�.
Wi�c odetchn�a g��boko Ole�ka, bo znalaz�a wreszcie, czego szuka�a. Tak jest! Do Zielonki, do Rogowskiej! Tam nieprzyjaciel nie p�jdzie, �otrzyk nie b�dzie �upu szuka�. Tam sw�j nawet, je�li si� zapami�ta, to mo�e zab��dzi� i b��dzi� a� do �mierci, co� za� dopiero obcy, dr�g nie znaj�cy. Tam obroni� j� Domaszewicze, my�liwi i Stakjanowie Dymni, a je�li nie masz ich, je�li ruszyli wszyscy za panem Wo�odyjowskim, to� tymi lasami mo�na a� hen! do innych wojew�dztw ci�gn�� i w innych puszczach spokoju szuka�.
Wspomnienie pana Wo�odyjowskiego rozweseli�o Ole�k�. Takiego by jej opiekuna! to prawy �o�nierz, to szabla, pod kt�r� i przed Kmicicem, i przed Radziwi��ami samymi mo�na si� schroni�. Tu przypomnia�o si� jej, �e on to w�a�nie radzi� w�wczas, gdy Kmicica w Billewiczach schwyta�, a�eby w Puszczy Bia�owieskiej spokoju szuka�.
I s�usznie m�wi�! Rogowska i Zielonka za blisko Radziwi��w, a ko�o Bia�owie�y stoi w�a�nie ten Sapieha, kt�ry dopiero co star� z oblicza ziemi najstraszniejszego Radziwi��a.
Zatem do Bia�owie�y, do Bia�owie�y, cho�by dzi�, jutro!... Niech tylko miecznik rosie�ski przyjedzie, nie b�dzie zwleka�a!
Ochroni� j� ciemne g��bie Bia�owie�y, a p�niej, gdy burza przejdzie, klasztor. Tam jeno spok�j prawdziwy by� mo�e i zapomnienie wszystkich ludzi, wszystkiego b�lu, �alu, pogardy...

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

pajaa1981.pev.pl

78

po polsku

Menu