Archiwum ROL Dziennik pisany noc�28

Indeks

po polsku

A:link {
BACKGROUND: none transparent scroll repeat 0% 0%; COLOR: #0000ff; TEXT-DECORATION: underline
}
A:visited {
BACKGROUND: none transparent scroll repeat 0% 0%; COLOR: #3a6ec1; TEXT-DECORATION: underline
}
A:hover {
COLOR: #900000; TEXT-DECORATION: none
}

Informacje o
dokumencie

Autor
Gustaw
Herling-Grudzi�ski

Tytu�
Dziennik pisany noc�

Data wydania
1996.04.20

Dzia�
gazeta/Plus
Minus

Dziennik pisany noc�
Gustaw Herling-Grudzi�ski
Neapol, 12 marca 1996
Jorge Semprun, wybitny pisarz hiszpa�ski, aw�a�ciwie
hiszpa�sko-francuski, bo przecie� niekt�re swoje ksi��ki napisa� po
francusku. Urodzi� si� w Madrycie w roku 1923. Wyemigrowa� z rodzin� do
Pary�a wczasie hiszpa�skiej wojny domowej. Ojciec by� dyplomat�
republika�skim. Syn studiowa� filozofi� na Sorbonie, wst�pi� do partii
komunistycznej i (w latach wojny) do francuskiego ruchu oporu. Gestapo
aresztowa�o go w roku 1943, blisko dwa lata by� wi�niem Buchenwaldu. W
wolnej Francji po�wi�ci� si� pisarstwu, w frankistowskiej wci�� Hiszpanii
konspirowa�. Szczeg�lny rozg�os zdoby�y dwie jego ksi��ki Autobiografia
Federico Sancheza (pseudonim partyjny) i Wielka podr�. Zerwa� z parti� i
z komunizmem w po�owie lat sze��dziesi�tych. Po �mierci genera�a Franco
�y� mi�dzy Pary�em i Madrytem. By� trzy lata ministrem kultury w rz�dzie
Gonzaleza, do roku 1991. Pozna�em go na dystans, nie pami�tam dok�adnie
kiedy. Kto� podarowa� mi jego francusk� ksi��k� Jaka pi�kna niedziela!,
wskazuj�c entuzjastyczny rozdzia� o moim Innym �wiecie, czytanym po
angielsku. Entuzjazm by� szczery, skoro dzi�ki nieust�pliwym staraniom
Sempruna, i z jego wst�pem, moja ksi��ka, odrzucana w ci�gu trzydziestu
lat przez wydawc�w paryskich (nie pomog�y nawet interwencje Camusa) ,
ukaza�a si� wreszcie po francusku. Nawi�zali�my wtedy kontakt osobisty, od
czasu do czasu odwiedza�em go, przy okazji pobyt�w w Kulturze, wjego
pi�knym mieszkaniu ko�o placu Alma. Poniewa� planowa� wtedy trylogi� o
rewolucji rosyjskiej, mog�em mu by� cho� troch� pomocny, nie tak
oczywi�cie jak jego (i m�j) przyjaciel Micha� Heller. Odwzajemnia� mi si�
ciekawymi, inteligentnymi uwagami na tematy hiszpa�skie.
Prawdziwe zacie�nienie przyja�ni nast�pi�o jednak stosunkowo niedawno,
w maju zesz�ego roku. Semprun, zaproszony przez Instytut Francuski w
Neapolu, m�wi� (jak teraz widz�) o swojej nowej ksi��ce Pisanie czy �ycie,
kt�r� przeczyta�em dopiero w tych dniach. Sala by�a pe�na, ale po jego
prelekcji s�uchacze zostawili nam swobod� i w praktyce zach�cili nas,
Sempruna i mnie, do publicznego dialogu. Szybko okaza�o si�, �e by� to
dialog pasjonuj�cy: dialog by�ego wi�nia niemieckiego kacetu i by�ego
wi�nia sowieckiego �agru. Bra�y w nim udzia� jeszcze dwie osoby
nieobecne: Primo Levi, by�y wi�zie� o�wi�cimski, autor s�ynnej ksi��ki
Je�li to jest cz�owiek, kt�ry pope�ni� samob�jstwo w swoim rodzinnym
Turynie dziesi�� lat temu; i eseista francuski pochodzenia bu�garskiego
Tzvetan Todorow, autor ksi��ki o do�wiadczeniach �agiernych (nie swoich) W
obliczu sytuacji kra�cowych.
Nowa ksi��ka Sempruna jest �wiadomie zbudowana jako d�ugi (300 stronic)
�a�cuch dygresji. Lecz ten �a�cuch dygresji, nieraz znakomitych literacko,
ca�e to "obsesyjne" ko�owanie (takich jak Semprun, ja i Levi nazywa si�
prawie zawsze "ofiarami nieuleczalnej obsesji") doko�a Buchenwaldu
prowadzi do czego? Do jednobrzmi�cej konkluzji, kt�ra mimo up�ywu lat jest
nie tylko wci�� prawomocna; du�o wi�cej, wbrew pozorom daje niekiedy zna�
o swoim mniej lub wi�cej u�pionym trwaniu, o swoim nieustannym czyhaniu.
Semprun po�o�y� na tytu�owej stronie Pisania czy �ycia motto z Malraux:
"Szukam najwa�niejszego regionu duszy, w kt�rym Z�o absolutne stawia op�r
braterstwu". Sam okre�la Buchenwald jako "przej�cie przez �mier�" i
"przej�cie przez Z�o" (przez "Z�o radykalne", das radikal B�se, Kanta) .
Levi zamyka Rozejm s�owami: "Nic nie by�o prawdziwe poza kacetem. Reszta
by�a kr�tkim odpoczynkiem, z�udzeniem zmys��w, snem". Todorow podkre�la
"wzrost Z�a" w XX wieku, niepor�wnywalny z obieg�ymi stuleciami. Ja broni�
si� desperacko w Innym �wiecie przed duchowym zaka�eniem, kt�remu ulegli
Borowski i Levi, wiar� w niezniszczalno�� duszy w cz�owieku (nie ka�dym) ,
tej duszy, kt�rej Sza�amow nie chcia� nikomu i za nic odda�; i o kt�rej
m�wi� -- on, ateista -- �e by�a przewa�nie, w�r�d bardzo niewielu co
zdo�ali j� ocali�, synonimem wiary w Boga. W Boga -- trzeba jednak doda�
-- z "odwr�conym wzrokiem" (Elie Wiesel) . Paradoksalnie, odwr�cony wzrok
Boga wzmaga� w�r�d niekt�rych skaza�c�w intensywno�� wiary w Niego.
"Pisanie" z tytu�u ksi��ki Sempruna by�o pr�b� ocalenia; by�o "�yciem",
kt�re zasklepia czasowo rany, ale ich nie goi. Wspominam tury�skiego
ocalonego z O�wi�cimia. Po tylu latach, g�o�ny pisarz i ojciec rodziny,
wychodzi naraz rano na podest swego wysokiego pi�tra w tury�skiej
kamienicy, patrzy chwil� w studni� schod�w i rzuca si� wd�. Zabi� si� --
twierdzi Semprun -- by zabi� w sobie pami�� Z�a radykalnego.
W niezwyk�ym, jak nigdy mo�e dot�d tak otwartym dialogu publicznym w
Instytucie Francuskim w Neapolu, powiedzieli�my wsp�lnie, Semprun i ja, �e
�wiat jest dzi� po kacetach, krematoriach i Gu�agu przenikni�ty do g��bi,
i kto wie czy nie na wieki, nieludzkim "innym �wiatem", tragicznym
westchnieniem "je�li to jest cz�owiek".
15 marca
Jan Pawe� II wezwa� do "rozszerzenia postu na telewizj�". Czyli
powt�rzy� laicki testament Karla Poppera, kt�ry zamiast m�wi� o "po�cie"
uderzy� tu� przed �mierci� w dzwon alarmowy. Wszystko zreszt� jedno jak to
zosta�o uj�te, wa�ny jest sam apel, by na jaki� przynajmniej czas w ci�gu
dnia i nocy zgasi� w milionach dom�w telewizory i wstrzyma� straszny potok
p�yn�cej z nich trucizny. Telewizja przesta�a ju� dawno by� tylko �r�d�em
informacji i rozrywki. Podwa�a wszelkie elementarne warto�ci; niszczy
wszelkie pr�by wychowania m�odych w ramach wzgl�dnej przyzwoito�ci i
cz�ciowego bodaj wstr�tu do rozmaitych postaci gwa�tu.
Niestety jednak, o ile mia� prawo do takiego ostrze�enia Popper, o tyle
w papieskim wezwaniu tkwi szczypta hipokryzji. Czy to nie telewizji
zawdzi�cza Jan Paw� II niespotykane dot�d w historii, i upragnione,
nag�o�nienie pontyfikatu? Czy nie nazywaj� go cz�sto "papie�em
telewizyjnym"? Czy jemu samemu nie zdarza si� posuwa� za daleko, gdy na
przyk�ad pozwala ekipie telewizyjnej uczestniczy� w jego wizycie w celi
wi�ziennej tureckiego zamachowca Ali Agcy? Czy naprawd� nie zdaje sobie
sprawy, �e gesty mi�osierdzia i przebaczenia winny by� z natury niejako
prywatne? �e powinny jak ognia wystrzega� si� teatralno�ci? Tyle lat
up�yn�o od tej telewizyjnej sceny, a ci�gle budzi we mnie odruch
sprzeciwu.
20 marca
W bardzo �adnej (i wzruszaj�cej) ksi��eczce Wojciecha Karpi�skiego
Portret Czapskiego uderzy� mnie szczeg�lnie jeden fragment marginalny.
Karpi�ski wraca do Pary�a z Rzymu, gdzie ogl�da� odrestaurowane freski
Micha�a Anio�a na sklepieniu Sykstyny (S�d Ostateczny) . Opowiada o swoim
zachwycie francuskiemu przyjacielowi (zdaje si�, �e chodzi o Besancona) .
Przyjaciel zimno przerywa jego zachwyty: "Te zebiegi restauratorskie
stanowi� dow�d zab�jczej pychy. Pr�buje si� odwr�ci� rzek� czasu. To
przyk�ad hybris, za kt�r� przyjdzie zap�aci�. Wiedzieli o tym Grecy".
Karpi�ski z�yma si� najpierw wewn�trznie, potem jednak s�owa francuskiego
przyjaciela daj� mu do my�lenia. "Jego s�owa dotyczy�y czego� dla mnie
istotnego. Bywaj� takie momenty, gdy niebezpiecznie jest zawraca� strug�
czasu. Kiedy to nast�puje? Czy nam o tym s�dzi�? "
Rozumiem i podzielam dwojak� reakcj� Karpi�skiego. Z jednej strony
naprawd� zachwyt. Z drugiej wahania, a nawet w�tpliwo�ci. Widzia�em tak�e
odnowione freski, a teraz le�y na moim stole ogromny, wspania�y album La
Cappella Sistina -- I primi restauri: la scoperta del colore. Bezsporne
jest "odkrycie koloru" w odnowionych freskach Micha�a Anio�a, odkrycie
niekiedy ol�niewaj�ce. Ale. .. Nie, nie chodzi o hybris, tylko filozof
m�g� od razu wskoczy� na tak wysokiego konia. Chodzi po prostu o ci�ar
czasu w dziele sztuki. Wolno ten ci�ar czasu ca�kowicie wyeliminowa�?
Wolno dzie�a sztuki poddawa� radykalnym zabiegom kuracji odm�adzaj�cej?
Nie jestem tego pewien. Przegl�dam album, powtarzaj�c nad ka�d�
reprodukcj�: cudowne. I r�wnocze�nie czuj� lekkie uk�ucie serca: przecie�
patyna czasu sta�a si� w ci�gu wiek�w cz�ci� S�du Ostatecznego. To troch�
tak, jakby na pi�knej i bardzo starej twarzy kosmetyki wyg�adzi�y albo
zupe�nie usun�y map� czasu, zmarszczki. (A dzi� jest to mo�liwe. ) Z
up�ywem czasu rodzi si� i rozwija autonomia trwania czasu w dziele sztuki.
Naruszaj�c j� radykalnie, ryzykujemy zatarcie tego, co si� potocznie
nazywa "duchem czasu".
S� restauracje i restauracje. Podobno Bernard Berenson, jako doktorant
historii sztuki w Harvard, przyjecha� do W�och, kupi� sobie osio�ka i
w�drowa� od ko�cio�a do ko�cio�a na Wybrze�u Adriatyckim, odkrywaj�c swoim
nieomylnym okiem arcydzie�a renesansowych mistrz�w pod skorup� czerni. I
kupuj�c je za grosze od ksi�y w potrzebie. Dzi� te arcydzie�a, doskonale
odnowione, wisz� w galerii jego imienia pod Florencj�. Znam jednak wypadek
(opisa�em go niegdy� w dzienniku) buntu mieszka�c�w w�oskiego miasteczka
przeciw "rozja�nieniu", "odkryciu koloru" fresk�w w ich ko�ciele;
przywykli od pokole� do fresk�w zaciemnionych przez "strug� czasu".
Bliskie mi wi�c jest swoiste "rozdarcie" Karpi�skiego. Sam miotam si�
mi�dzy dwoma S�dami Ostatecznymi.
22 marca
Elena, najstarsza z czterech c�rek Crocego, zmar�a 20 listopada
zesz�ego roku, dok�adnie w rocznic� zgonu ojca. Chorowa�a trzy lata. Jej
straszna choroba, o kt�rej istnieniu dotychczas nawet nie wiedzia�em, nosi
imi� swego odkrywcy i badacza Alzheimera. Widywa�em co pewien czas kr�tko
post�py choroby w rzymskim mieszkaniu Eleny, a raz sp�dzi�em ca�y tydzie�
z ni� na letnisku w Ravello. Przypadek choroby Alzheimera pos�u�y� mi za
temat opowiadania Gor�cy oddech pustyni. Mo�e ten tytu� wyra�a wi�cej, ni�
jakikolwiek tytu� potrafi od razu na wst�pie wyrazi�.
Alzheimer jest rakiem psychiki, umys�u, uczu�, pami�ci. Powoln� albo
szybk� agoni� ducha. Chory nie cierpi fizycznie, przeciwnie -- zamienia
si� w oboj�tn�, nieczu�� ro�lin�. Nie poznaje, nie pami�ta, nie reaguje na
podniety, traci ochot� do rozm�w i lektur, prowadzony przez bliskich za
r�ce idzie ku �mierci pustyni� smagan� gor�cym wiatrem. Choroba
szczeg�lnie straszliwa u os�b o bogatym �yciu duchowym, obdarzonych przez
los rozlicznymi talentami i wielk� wiedz�. A Elena by�a tak� osob� --
�wietn� eseistk� i t�umaczk� (zw�aszcza poezji niemieckiej i hiszpa�skiej)
, a tak�e niekiedy dobr� narratork� (jej �liczne Wspomnienia rodzinne
prze�o�y�a na polski Rena Jele�ska) . Kocha�a si� w poezji. Jej wielka
antologia Poeti del Novecento italiani estranieri uchodzi s�usznie we
W�oszech za ksi��k� podstawow�. Mia�a tak wra�liwe "ucho poetyckie", �e
wjednym ze swoich szkic�w wysun�a kandydatur� Pasternaka do Nagrody Nobla
na d�ugo przed ukazaniem si� Doktora �ywago. I to wszystko zostaje nagle
zniszczone. Jak u Ciorana w ostatnich miesi�cach jego �ycia. Pozostaje
tylko i wci�� otacza chorego czyj� gor�cy oddech, zapowied� �mierci.
Wczoraj przyjaciele, znajomi i czytelnicy Eleny urz�dzili jej
ca�odzienny pogrzeb wspomnie� w sali konferencyjnej dawnego klasztoru
Si�str Urszulanek. Przemawia�em i ja. Wspomina�em pierwsze z ni� spotkanie
i nasz� p�niejsz� wieloletni� przyja��.
Nasz pu�k, zaokr�towany w Egipcie, dobi� do portu w Taranto w wili�
Bo�ego Narodzenia 1943. Wy�adowano mnie na noszach, mia�em przesz�o 40
stopni gor�czki. Poniewa� nie by�o jeszcze we W�oszech polskich szpitali
wojskowych, odwieziono mnie do szpitala brytyjskiego pod Salerno. Le�a�em
tam dwa i p� miesi�ca (tyfus) . Przepisy angielskie nakazywa�y kierowa�
�o�nierzy wypisanych ze szpitala do centr�w rekonwalescencji na dwa--trzy
tygodnie odzyskiwania sprawno�ci fizycznej przed wysy�k� na front.
Najbli�szy Convalescent Depot znajdowa� si� w Sorrento. Tam kt�rego� dnia
dowiedzia�em si�, �e wpi�knej willi Tritone nad morzem, w willi
holenderskiego kolaboracjonisty zarekwirowanej przez aliant�w, mieszka� z
rodzin� Croce, wywieziony w ostatniej chwili z Neapolu przez majora
Intelligence Service Malcolma Munthe (syna Axela) wobec gro�by uwi�zienia
go przez wycofuj�cych si� ju� Niemc�w w roli "drogocennego zak�adnika".
Przed wojn�, jako student UJP, interesowa�em si� troch� filozofi� Crocego,
czyta�em jego �atwiejsze ksi��ki, anawet (po kl�sce wrze�niowej) zacz��em,
dla zaj�cia czarnych my�li, t�umaczy� z niemieckiego jego pi�kny szkic
Heinrich von Kleist. Wybra�em si� wi�c do Tritone w towarzystwie
sorrenty�skiego znajomego. Filozof przyj�� mnie �yczliwie, rozmawiali�my
p� godzinki troch� po w�osku, a troch� po niemiecku, opowiedzia�em mu o
losach jego tw�rczo�ci w Polsce; nie wiedzia�, �e w Krakowie wysz�a
ksi��ka o nim profesora Maurycego Manna, co dziwne; nie wiedzia� te�, co
mniej dziwne, o sporach Borowego z Elzenbergiem na temat jego estetyki
(Borowy by� jej admiratorem, Elzenberg napisa� artyku� Z�y estetyk i jego
s�awa) . Zapisa� sobie wszystko w dzienniku, po czym odda� mnie w r�ce
c�rek. Tylko z Elen� mog�em stosunkowo swobodnie rozmawia� po angielsku,
m�j w�oski by� jeszcze w powijakach. Elena redagowa�a pierwszy miesi�cznik
wwolnych do po�owy W�oszech pod nazw� Aretusa; i tam do sp�ki z ni�, we
wsp�pracy anglo-w�oskiej, napisa�em szkic Guida essenziale della Polonia,
wydrukowany w drugim numerze pisma. Tak zacz�a si� nasza przyja��, tu�
przed moim wyjazdem na front pod Monte Cassino. Po latach zainteresowa�em
Elen� literatur� polsk�. By�a zachwycona Mickiewiczem, bardzo wysoko
stawia�a (s�usznie) Lalk� Prusa. Nauczy�a si� naszego j�zyka na tyle, by z
pomoc� polskiej przyjaci�ki El�biety Cywiak, kt�ra wyjecha�a z Polski w
roku 1968 i osiedli�a si� w Rzymie, do swoich wieloj�zycznych t�umacze�
do��czy� skromne pr�by przek�ad�w poezji polskiej. Jej du�ym dokonaniem
by�y pi�knie po w�osku wydane Sonety krymskie. Dosta�a za nie serdeczny
list z podzi�kowaniem i gratulacjami od Jana Paw�a II.
Rzym, 27 marca
M�j wiecz�r autorski w rzymskiej stacji PAN, prezentacja du�ego tomu
opowiada� Ritratto veneziano i ma�ego tomu rozm�w z dziennikark�
neapolita�sk� Titti Marone Controluce. Wiecz�r po w�osku ze wzgl�du na
do�� t�umn� publiczno�� w�osk� i szczuplejsz� polsk�, zamieszka�� jednak
przewa�nie od lat w Rzymie, czyli j�zykowo "zakorzenion�".
Nocuj� u Stefana Frankiewicza, mojego starego przyjaciela z czas�w, gdy
pracowa� w polskiej edycji Osservatore Romano, a teraz ambasadora RP przy
Stolicy Apostolskiej. Rozmawiali�my do p�na, Stefan poszed� ju� spa�, a
ja mam ma�y atak bezsenno�ci, kt�ry pasuje jak ula� do "dziennika pisanego
noc�". Ilekro� bywam w rzymskiej stacji PAN na Vicolo Doria, pierwsz�
postaci� wy�aniaj�c� si� z pami�ci jest uroczy, m�dry, stary ju� J�zef
Micha�owski. To on za�o�y� stacj� (nazywa�a si� w�wczas PAU) , to on
zgromadzi� stosunkowo niewielk�, ale znakomit� bibliotek�. Dzie�em jego
�ycia mia�a by� ksi��ka (czy ksi�ga) o ks. Adamie Czartoryskim, niestety
ci�gle uwa�a�, �e nie jest do niej jeszcze w pe�ni przygotowany, wi�c
ogromna g�ra wiedzy urodzi�a w ko�cu male�k� mysz has�a w S�owniku
Biograficznym. Widz� go z cieniem przestrachu w oczach, a obok niego Karl�
Lanckoro�sk� w mundurze oficera 2 Korpusu. Toczy�a si� wtedy, nazajutrz po
uwolnieniu Rzymu, ostra walka o posiadanie biblioteki mi�dzy emigracj� i
PRL. Czasem my�l�, �e Micha�owski przyp�aci� t� walk� �miertelnym atakiem
serca.
Dyrektorem rzymskiej stacji PAN jest dzi� Krzysztof �aboklicki.
Pami�tam go sprzed wielu lat, gdy przyjecha� po raz pierwszy do W�och jako
m�odziutki stypendysta, zadziwiaj�c wszystkich swoj� wyborn� znajomo�ci�
j�zyka, kt�rego nauczy� si� w Polsce. Wkr�tce b�dzie zapewne nast�pc�
profesora Brahmera na katedrze italianistyki.
Czyta�em opowiadanie Pier�cie� w przek�adzie obecnej na sali Donatelli
Tozzetti. Wprowadzi� mnie Andrzej Litwornia, profesor polonistyki na
uniwersytecie w Udine. Wprowadzi� doskonale, po�o�y� nacisk (ku mojej
rado�ci) na stendhalowskie ci�goty w moich opowiadaniach-kronikach
w�oskich, powiedzia� te� par� s��w o mojej w�oskiej publicystyce na
podstawie Controluce i wycink�w ze Stampy i Mattino. Jego obszerny szkic
(czyta�em go w r�kopisie) uka�e si� w pozna�skim miesi�czniku Arkusz.
Potem by�y pytania, bardzo ciekawe, �wiadcz�ce o pokrewie�stwach mi�dzy
w�osk� i polsk� "scen� polityczn�". Czy w�oskim i polskim "zwierz�tom
politycznym" nie grozi aby zara�enie si� chorob� "oszala�ych kr�w"?
Neapol, 2 kwietnia
Wi� jest wed�ug mnie najlepszym, naj�ywszym pismem katolickim w
Polsce. "Rosyjski numer" miesi�cznika przeczyta�em od deski do deski z
wielkim po�ytkiem i nadziej�, �e istnieje jednak szansa narodzin nowego
j�zyka w naszym m�wieniu o Rosji (po serwilistycznym j�zyku komunist�w
plackiem lub na kolanach przed Starszym Bratem) . Jak dot�d (z nielicznymi
wyj�tkami, na przyk�ad Skaradzi�skiego) przewa�aj� trzy modele: ukrywana
pogarda, mniej ukrywane poczucie wy�szo�ci, sentymentalne harcerskie
"poca�unki na mrozie". Ton rosyjskiej Wi�zi nadaje artyku� Agnieszki
Magdziak-Miszewskiej, w latach 1991--1995 Ministra Pe�nomocnego w
Ambasadzie RP w Moskwie (za Cioska) . Autorka zwi�le i jasno opisuje
kolejny zamkni�ty rozdzia� rosyjskiej historii po grudniowych wyborach do
Dumy Pa�stwowej. Opis jest s�usznie pesymistyczny, ale z jednym "zadatkiem
na przysz�o��". Tym zadatkiem s� urny wyborcze, "miejsce roz�adowania
spo�ecznej frustracji". "Mo�e jednak kl�ska demokrat�w nie jest a� tak
wielka, je�li uda�o im si�, w tak nied�ugim czasie, przekona� znacz�c�
cz�� spo�ecze�stwa, �e za pomoc� kartki do g�osowania jest w stanie
zdecydowa�, cho�by w niewielkim stopniu, o przysz�o�ci swojej i pa�stwa".

W zasadzie sk�onny by�bym zgodzi� si� ca�kowicie z Magdziak-Miszewsk�,
wiedz�c, �e po siedemdziesi�ciu latach sowietyzmu proces g��bokich i
istotnych zmian w Rosji musi by� d�ugi; wymaga cierpliwo�ci, na kt�r� nie
tak �atwo potrafimy (i potrafi� Rosjanie) si� zdoby�. Niestety, atut
kartki wyborczej jest, czy mo�e si� okaza�, obosieczny. W paryskiej
Russkoj Mysliczytam zawsze sta�� rubryk� Micha�a Hellera G�azami istorika.
W odcinku zatytu�owanym Grab nagrablennoje! Heller, zdaj�c sobie dobrze
spraw�, jak ryzykowne, a nawet niebezpieczne s� historyczne analogie,
przypomina zdobycie w�adzy przez Hitlera w�a�nie kartk� wyborcz�.
Okoliczno�ci s� podobne: i tu i tam, i teraz i wtedy, fala frustracji,
"weimarski" ba�agan przy ogromnej rozpi�to�ci zarobk�w, od pokazowego i
bezwstydnego bogactwa do biedy, je�li nie n�dzy, oraz uczucia upokorzenia
-- Traktat Wersalski w Niemczech, koniec Imperium w Rosji. Kiedy wi�c
Ziuganow bije kartk� wyborcz� swych rywali, trudno ufa� bezgranicznie
urnom; trudno nie pami�ta� o r�nych postaciach "roz�adowania"
nagromadzonych i rosn�cych wci�� napi��.
5 kwietnia
Z Wyzna� �wi�tego Augustyna (w przek�adzie Zygmunta Kubiaka) : "Wielka
jest pot�ga pami�ci. Trwog� przejmuje, Bo�e m�j, to niezg��bione,
niesko�czone bogactwo. I to tym w�a�nie jest duch, tym jestem ja. ..
Cokolwiek jest w pami�ci, to jest i w duszy. Wszystkie te rzeczy (obrazy
pami�ci) przebiegam i przelatuj�, jak zechc�, a nieraz si� w nich
zag��biam, dok�d zdo�am, lecz nigdzie nie znajduj� dna. Taka jest si�a
pami�ci, taka jest si�a �ycia w cz�owieku �yj�cym -- chocia� jest on
�miertelny".
Nikt chyba, poza �wi�tym Augustynem, nie napisa� tak pi�knej i m�drej
pochwa�y pami�ci. Jest istot�, rdzeniem �wiadomo�ci; jest, jak powiada
Augustyn, si�� ycia w cz�owieku �miertelnym, rozumnym i czuj�cym. Bez
niej ludzie umieraj�, b�d� marniej�. Opisa�em wy�ej wypadek zniszczenia
pami�ci przez chorob� Alzheimera. Przed laty zanotowa�em w dzienniku
wy�owiony z prasy epizod, kt�ry by� lekcj� znaczenia pami�ci w ludzkim
�yciu. W kobiecym domu starc�w wybuch� po�ar, pensjonariuszki zdo�ano
uratowa�, ale sp�on�� ich skromny dobytek: listy, pami�tki rodzinne,
fotografie. Wkr�tce potem zacz�� si� pom�r, dos�ownie pom�r, w�r�d starych
kobiet ogo�oconych z resztek pami�ci. Chcia�oby si� powt�rzy� za
Augustynem: "Cokolwiek jest w pami�ci, to jest i w duszy". A gdy dusza
pustoszeje?
Nie inaczej ma si� rzecz z pami�ci� zbiorow�, spo�eczn� i narodow�.
Atrofi� i p�niej ca�kowit� amputacj� pami�ci, zar�wno indywidualnej jak
zbiorowej, dostrzeg� genialnie Orwell wRoku 1984. Dostrzeg� r�wnie�, �e
mo�e by� gro�nym instrumentem w�adzy: przyk�ady znamy ze wsp�czesnych
ustroj�w totalitarnych. Postkomuni�ci nie uwa�aj� si� ju� za komunist�w,
lecz ogarnia mnie niepok�j, gdy s�ysz� lub czytam, jak nawo�uj� do
"nieogl�dania si� za siebie i patrzenia tylko wprzysz�o��", do
"niegrzebania si� w przesz�o�ci", do "odwr�cenia si� od wczoraj w imi�
jutra"; i gdy augustynia�skie "niezg��bione, niesko�czone bogactwo
pami�ci" pot�piaj� z grymasem irytacji jako "pami�tliwo��".
A kim w�a�ciwie s� postkomuni�ci? Mieszkam we W�oszech przesz�o
czterdzie�ci lat, a wi�c od dawna �ledz� mentalno�� i dzia�ania mafii
sycylijskiej. Nie mog� si� naturalnie r�wna� z nieod�a�owanym Leonardo
Sciascia, jednym z czo�owych przedstawicieli dzisiejszej literatury
w�oskiej, ale sporo ju� wiem na temat mafii. Tak�e mafia nie lubi
ogl�dania si� w przesz�o��, nie lubi ludzi obdarzonych "zbyt d�ug�
pami�ci�". O tym, co wolno pami�ta�, a czego pami�ta� nie nale�y, decyduje
mafijny boss. On wie, kiedy i jak mo�na k�ama�, po jego ewentualnym
aresztowaniu mafia wybiera go natychmiast na swego przyw�dc� in absentia,
daj�c tym dow�d "suwerennej pogardy" dla pa�stwa (to Mussolini, umys�
mafijny �rednich rozmiar�w, wymy�li� i bardzo polubi� zwrot sovrano
disprezzo) , on decyduje, kto z przeciwnik�w zas�uguje na to, by pami�ta�
jego nazwisko. Omerta, kamie� wetkni�ty w usta zabitemu za kar� nadmiernej
pami�ci i gadatliwo�ci, stanowi podstaw� mafijnego trybu, a raczej metody
�ycia spo�ecznego. Zanalizowa� to dosy� dobrze socjolog niemiecki Henner
Hess, po czterech latach pobytu na Sycylii.
Na u�ytek rozmaitych "politologicznych" m�drali (czyli g�upk�w w my�l
trafnej formu�y Gombrowicza) , kt�rzy g�owi� si�, czym jest postkomunizm,
jak si� ma do komunizmu, a jak do socjaldemokracji, czy do kapitalizmu
odnosi si� na serio czy wy��cznie u�ytkowo, jak� rol� odgrywa w jego
"postideologii" apetyt na w�adz� dla samej w�adzy, twierdz� kategorycznie,
�e postkomunizm jest klasyczn� formacj� mafijn�. Sprawa na tyle ewidentna
dla wszystkich obserwator�w o jako tako zdrowym rozs�dku, �e nie domagam
si� cytowania �r�d�a.
Gustaw Herling-Grudzi�ski
++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++fot.
Andrzej Szafran

Pytania i uwagi dotycz�ce archiwum: archiwum@rzeczpospolita.plOpracowanie Centrum Nowych Technologii,
(C) Copyright by Presspublica Sp. z o.o.

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

pajaa1981.pev.pl

Archiwum ROL Dziennik pisany noc�28

po polsku

Menu