ludzie_bezdomni

Indeks

po polsku

Stefan �eromski "Ludzie bezdomni"
J�zyk polski:

Stefan �eromski "Ludzie bezdomni"

Zak�ad kuracyjny Cisy le�y w dolinie mi�dzy dwoma �a�cuchami wzg�rz poros�ych pi�knym lasem. �rodkiem doliny przep�ywa strumie� tworz�cy w samym parku dwa stawy, z kt�rych drugi jest motorem maszyn zak�adowych. Doko�a staw�w �ciele si� olbrzymi park ��cz�cy si� z lasami na wzg�rzach s�siednich. Zak�ady k�pielowe (tj. �azienki, hydropatia, natryski etc.) mieszcz� si� w gmachu zwanym, B�g raczy wiedzie� dlaczego, "Wincentym", a stoj� nad
drugim stawem. Z tej samej strony na wzg�rzu �wieci si� wspania�y kursal, otoczony gajem ro�lin, klomb�w kwiatowych, gazon�w, trawnik�w, alejek zacisznych i szpaler�w. W obr�bie parku tudzie� poza nim, przy drogach d��cych w r�ne strony, a nawet wprost w�r�d lasu stoj� wille. Jedne z nich skupi�y si� w szereg jak chaty we wsi, inne szukaj� samotno�ci i odgradzaj� si� od �wiata g�szczami ogrod�w.

Z drugiej strony stawu, w po�owie wynios�o�ci kr�luj�cej nad okolic�, wznosi si� pa�ac i liczne murowane zabudowania dominium Cisy. Jeszcze wy�ej za pa�acem, na szczycie g�ry wida� ko�ci� z dwiema strzelistymi wie�ami, kt�re ukazuj� si� oczom wsz�dzie, gdziekolwiek by si� w okolicy by�o.

Nazajutrz po przyje�dzie dr Judym sk�ada� wizyty, zwiedza� miejscowo��, uczy� si� tajemnic zak�adu, by� oszo�omiony. Mia� tutaj nie tylko pozna� wszystko z dok�adno�ci� przed zaci�ciem zbli�aj�cego si� sezonu, ale nadto bra� udzia� w rz�dzie...

Dzi� tedy oznajmi� si� ze sk�adem chemicznym �r�de�, jutro studiowa� maszyny wprowadzaj�ce wod� do wanien, bada� system ksi�g kancelaryjnych, orientowa� si� w procedurze gospodarczej, w prowadzeniu hotelu itd. To tu, to �wdzie ukazywa�y si� przed nim ca�e perspektywy rzeczy, kt�rych wcale nie zna�, i nik�y, przywalone innym szeregiem zjawisk. Nade wszystko interesowa� go szkielet przedsi�biorstwa, jego budowa materialna. Zak�ad leczniczy Cisy by� instytucj� akcyjn� o kapitale sta�ym wysoko�ci blisko trzechkro� stu tysi�cy rubli. Sp�lnik�w by�o dwudziestu kilku. Ci wybierali spo�r�d siebie rad� zarz�dzaj�c�, z�o�on� z prezesa i dwu wiceprezes�w, komisj� kontroluj�c�, r�wnie� z trzech cz�onk�w, tudzie� dyrektora, administratora i kasjera. Obowi�zki prezesa rady zarz�dzaj�cej pe�ni� wybitny adwokat stale mieszkaj�cy w Moskwie. Jednym z wiceprezes�w by� honoris causa wsp�lnik Leszczykowski zamieszka�y a� w Konstantynopolu, a drugim bogaty przemys�owiec warszawski pan Stark. Dyrektorem by� dr W�glichowski, administratorem Jan Bogus�aw Krzywos�d Chobrza�ski, wreszcie kasjerem oraz szcz�liwym ma��onkiem damy, z kt�r� dr Tomasz podr� odbywa� z Warszawy, i ojcem swawolnego Dyzia niejaki pan Listwa.

Sporo czasu up�yn�o, nim dr Tomasz nauczy� si� historii tego zak�adu, kt�ra w Cisach by�a istotn� magistra vitae . Historia, a raczej rozmaite minione historie mia�y tam wp�yw dobitny na bieg spraw codziennych. O ile j� dr Tomasz m�g� pozna� z ust wielu, historia zak�adu by�a nast�puj�ca:

Cisy znane by�y ze swych w�d jeszcze w pocz�tkach zesz�ego stulecia. Tu i �wdzie trafiaj� si� w pami�tnikach wzmianki, �e w Cisach leczy� si� taki a taki dygnitarz. Nie by�a to jednak miejscowo�� kuracyjna w szerszym znaczeniu tego wyrazu. Korzysta�y z w�d rozmaite osoby, ale tylko dzi�ki uprzejmo�ci w�a�ciciela d�br cisowskich, �r�d�a bowiem znajdowa�y si� w parku otaczaj�cym stary zamek rodowy. Od niepami�tnych czas�w maj�tki te nale�a�y do rodziny Niewadzkich. Ostatnio by� ich w�a�cicielem m�� owej staruszki, kt�r� Judym pozna� w Pary�u. W ci�gu si�dmego dziesi�tka lat tego wieku �w pan Niewadzki wyjecha� z kraju. Kiedy powr�ci� do Cis�w, by� starcem z�amanym i nieuleczalnie chorym. Ogrom cierpie� prze�ytych zmieni� zasadniczo jego pogl�dy G��wn� my�l� starca by�o teraz dobro bli�nich, a �e sam by� chory, wi�c i uczynki jego mi�osierne skierowa�y si� przede wszystkim do wspomagania ludzi cierpi�cych. K�piele w wodzie ze �r�de� w jego parku uznane zosta�y za skuteczne, wi�c pan Niewadzki wszystkie si�y wyt�y� w tym celu, �eby urz�dzi� zak�ad leczniczy w Cisach. Dla przyspieszenia tej sprawy darowa� projektowanej instytucji miejscowo�� obejmuj�c� kilkadziesi�t morg�w przestrzeni wraz z parkiem, �r�d�em, cz�ci� przyleg�ych las�w i z budynkami, jakie si� w obr�bie terenu znalaz�y Sam stworzy� sp�k�, do kt�rej wci�gn�� przyjaci�, przewa�nie po �wiecie rozsianych. Najwi�ksz� sum� udzia��w wzi�� stary kolega i towarzysz, kupiec znad Bosforu, Leszczykowski. Inne rozebrali adwokaci, lekarze, przemys�owcy. Na czele zak�adu sta� w pierwszych latach dyrektor nieodpowiedni, kt�ry usi�owa� z tej nowo powstaj�cej miejscowo�ci uczyni� od razu kurort europejski. Budowano tedy wspania�e gmachy i wille, a urz�dzano je z przepychem, kt�ry by m�g� zadowoli� najdalej si�gaj�ce wymagania. Te ryzykowne eksperymenty popchn�y ca�e przedsi�wzi�cie ku ruinie. Do Cis�w zje�d�a�y z ca�ego kraju, a nawet z daleka familie arystokratyczne dla rozrywki. Zak�ad usi�owa� zyska� sobie opini� stacji letniej europejskiej i urz�dza� si� coraz wykwintniej W tym czasie zmar� za�o�yciel, Niewadzki Na posiedzeniu rocznym okaza�o si�, �e Cisy nie tylko nie daj� �adnego dochodu, ale wykazuj� deficyt. Wobec tego, a g��wnie, jak to zwykle u nas, wobec ubytku podpory, kt�ra t� rzecz dla idei d�wign�a, ca�e przedsi�wzi�cie chwia� si� zacz�o. W�wczas zg�osi� si� �w handlarz dywan�w z Konstantynopola. Wspar� ducha stowarzyszonych, za�ata� deficyt swoim groszem, otwarcie wym�g� na wczesnym dyrektorze zrzucenie si� z tej godno�ci i znalaz� nowego, r�wnie� koleg� swojego i nieboszczyka w�a�ciciela, mianowicie dr W�glichowskiego, kt�ry bodaj czy nie wi�cej od dwu pierwszych �wiata obszed�. Gdy tylko doktor W�glichowski ster wzi�� w r�ce, zaraz rzeczy posz�y innym torem. Przede wszystkim nowy dyrektor zrzek� si� prowadzenia cz�ci gospodarczej Mianowano administratorem znowu wsp�lnego koleg�, Krzywos�da Chobrza�skiego.

Nast�pny rok nie by� ju� wcale szeregiem zabaw, ta�c�w, teatr�w, wy�cig�w, gonitw, strzela� do go��bi, polowa� etc., lecz istotnym sezonem kuracyjnym. Wzi�to si� do reorganizacji �azienek, hotelu itd., s�owem, do budowania istotnej stacji leczniczej. Dr W�glichowski projektowa� wiele nowych rzeczy i przedstawia� je radzie. Je�eli si� nie zgadza�a, pisa� list do Leszezykowskiego, a ten bez wahania za�atwia� spraw� w�asnym sumptem. Taka stan�a niepisana umowa.

Stary Leszezykowski by� wdowcem. Mia� pasierb�w Grek�w, kt�rzy go ssali jak g�bk�. By� to cz�owiek bogaty. Burza wyrzuci�a go na brzeg Bosforu w jednym obdartym surducie i w kapciach bez podeszew Bywa� tragarzem okr�towym, zamiataczem ulic, roznosicielem dziennik�w europejskich, ajentem w pewnym sklepie francuskim, subiektem, komiwoja�erem, a wreszcie w�a�cicielem ogromnych magazyn�w, handlarzem dywan�w, przemys�owcem itd. W trakcie tych zaj�� z jego pi�knego nazwiska zosta�y tylko pierwsze trzy litery, mo�liwe dla wym�wienia w handlu persko-turecko-arigielsko-francuskim: Sani si�; nieborak, zwa� starym "Les" i odmienia� ten strz�pek przez przypadki. Leszczykowski by� synem ubogiego szlachcica spod Cis�w. Ju� w s�awnej szkole wojew�dzkiej kieleckiej zbrata� si� z pankiem Niewadzkim; z W�glichowskim i Krzywos�dem. Twarde �ycie i dziwne jego koleje na zawsze wyrwa�y go ze strony rodzinnej. Syn rolnik�w od prapradziada Piasta - zosta� kupcem. Pracowa� po kilkana�cie godzin n� dob� i nigdy sobie nie udziela� �wi�t ani wakacji. By� to nie cz�owiek u�omny, lecz jakby zbiorowisko si� maszyny stalowej, zuchwa�ych i niezwalczonych. A przecie� ten "M. Les" w�r�d wielorakich prac swoich dniem i noc� my�la� o czym innym. Trze�wy, chytry; handlarz, kt�rego ani Ormianin, ani Greczyn nie ubieg� w sprycie, kt�rego Anglik nie wyprzedzi� w �elaznej systematyczno�ci, by� w g��bi duszy marzycielem i ascet�. Sypia� na twardym ��ku, mieszka� w ciasnej izbie, ubiera� si� byle jak. Pewn� sum� przeznacza� "ssakom" - pasierbom, a reszt� s�a� w r�ne strony. Co dnia prawie na jego biurku le�a� list w "ludzkim" j�zyku, pisany nieraz z dalekich l�d�w �wiata. I �aden nie by� odrzucony. M. Les by� bystry. Nigdy go nie podszed� oszust i nie wy�udzi� grosza, ale ostatni uczciwy fantasta ci�gn�� ze� tysi�ce frank�w. Najukocha�sz� wszak�e my�l� M. Lesa by� zak�ad leczniczy cisowski. Stary szczwany kramarz �ni� wiecznie o przekszta�ceniu swego zak�tka, o ucywilizowaniu go jak najwy�ej. Gromadzi� pieni�dze, odk�ada� �elazne sumy, ciu�a� jak sknera pewne "ciche kasy" na nies�ychane przedsi�biorstwa, jakie za�o�y pod Cisami w swoim Zag�rzu i okolicy: gdy tylko wr�ci...

"Ciche kasy" bra� pierwszy lepszy in�ynier jad�cy na studia, malarz potrzebuj�cy Pary�a, lekarz, technik (zawsze wynalazca in spe ), wreszcie inny jaki. I znowu zaczyna�y si� specjalne operacje w celu nape�nienia pr�ni. Tak p�yn�y lata. Gdy Niewadzki ufundowa� zak�ad leczniczy w Cisach, kt�ry, rzecz prosta, nie m�g� pozosta� bez dodatniego wp�ywu na los okolicy, stary Leszczykowski mrukn��: "Trzeba to wspiera�". I wspiera� po swojemu, ze swoj� ju� nie �elazna, ale stalow� wytrwa�o�ci� i ze swym dzieci�cym zaufaniem.

W kilka dni po przyje�dzie do Cis�w doktor Judym otrzyma� z Konstantynopola ogromny list. W pi�mie tym stary emigrant rekomendowa� si� m�odemu lekarzowi i zawiera� z nim znajomo��. List pisany by� straszn� polszczyzn� Pl�ta�y si� tam wyrazy angielskie, francuskie, greckie, bu�garskie, a cz�stokro� sta�y d�wi�ki zagadkowe, prawdopodobnie tureckie czy perskie. Wewn�trz by�a gabinetowa fotografia starego Lesa. Ten list i fotografia dziwnie si� dope�nia�y. Zdawa�o si�, �e spojrzenie oczu m�wi to wszystko, co si� w s�owach zawrze� nie mog�o, czego j�zyk wy�amany w s�u�bie pieni�dzy odda� nie mia� si�y. Trudno by�o wzrok oderwa� od chudej twarzy i od ciemnych, wlepionych w patrz�cego oczu. Silnie sklepione czo�o, nos wystaj�cy i w�skie usta mia�y w sobie pi�tno rezygnacji, niez�omno�ci i uporu. Judym przeczyta� kilkakrotnie ten list cudaczny i dziwnie przyzwyczai� si� do jego stylu, jakby go uzna� nie tylko za zjawisko normalne, ale nawet za konieczne. W zdaniach, powtarzaj�cych si� to tu, to tam, opisywa� si� ten cz�owiek daleki, a tak przecie mocny, �e zdawa� si� chodzi� po miejscach, o kt�rych w li�cie m�wi�. Zna� w Cisach wszystko od a do z. Zwraca� uwag� m�odego lekarza na drobiazgi, kt�rych ten wcale jeszcze nie dostrzega�. W ko�cu listu by�a pro�ba o fotografi� i cz�ste, bardzo cz�ste listy.

"Kocham - pisa� M. Les - m�odych, bo oni �mia�o bior� si� do pracy. Ludzie to s� zwykle lazy, wiesz pan dokt�r, jak Anglik powie. A ja nie cierpi�! Cz�owiek nasz, Polak, co� zrobi i wnet si� zestarzeje. Po to pracuje, �eby nic nie robi�. Wtedy jak nic nie robi, korzysta z pracy m�odego, jego krew pije i jego ramieniem si� podpiera, tego m�odego, a sam udaje, �e to jego jest labour . Nie tak robi Anglik. On wiecznie idzie! Forward! Do ko�ca �ycia. A nie mo�e ju� nastarczy�, to nie le�y innym na drodze; idzie na �wie�� trawk�, do spacerowania. Wtedy m�ody na jego miejsce przychodzi i od tego miejsca rozpoczyna, gdzie tamten stan��. A my to jeszcze wierzymy w kismet jak Turcy. Kiedy przecie wszystko le�y tu! Wszystko mo�na zrobi�! Gdybym ja by� jeszcze m�ody, ja bym wszystko zrobi�. Mnie si� zdaje, �e my b�dziemy razem si� wspierali, m�j panie dokt�r Judym..."

Od chwili uj�cia steru przez doktora W�glichowskiego i administracji przez Krzywos�da up�yn�o lat kilkana�cie. Cisy sta�y si� zak�adem ucz�szczanym, renomowanym, znanym powszechnie. Osob� wielce wp�ywow� by� administrator Krzywos�d Chobrza�ski. By� to stary kawaler, przystojny, wysokiego wzrostu i pi�knej figury. Nosi� d�ugie, spuszczone w d� w�sy, kt�re zar�wno jak resztki w�os�w na skroniach czerni� tani� farb�, wskutek czego mia�y kolor zielonkawoszary. Ubiera� si� prawie zawsze w d�ugie buty, szerokie hajdawery i co� w rodzaju czamarki. Cz�owiek ten przeszed� Europ� wzd�u� i w poprzek. M�wi� chyba wszystkimi j�zykami indoeuropejskimi, a przynajmniej ch�tnie wyg�asza� s�owa w najrozmaitszych dialektach - i wszystko prawie umia�. Je�eli by�a mowa o chemii, wtr�ca� si� do takiej rozmowy cz�stokro� trafnie. Je�eli kto zacz�� dyskurs o malarstwie, rze�bie, literaturze, kucharstwie, z�otnictwie, rymarstwie, podrabianiu obraz�w, handlu staro�ytno�ciami, krawiectwie, szewstwie, p�atnerstwie, a przede wszystkim o wszelkiego rodzaju mechanice, Krzywos�d z ka�dej z tych dziedzin zdradza� zapas wiadomo�ci fachowych. Nie do�� na tym: znajomo�� ka�dego z tych kunszt�w umia� czynem potwierdzi�. Na wigili� on sam gotowa� zup� i przyrz�dza� ryby. Wprawdzie zupa by�a oryginalna, bo je�li j� przesoli� w spos�b �o�nierski, to dla z�agodzenia ostro�ci smaku sypa� do wazy funt cukru. Wszystkie siod�a w zak�adzie by�y jego roboty, a raczej jego przer�bki. Je�eli jakie� stad�o zar�cza�o si� lub pobiera�o w ci�gu sezonu, Krzywos�d wyprasza� sobie t� �ask�, �eby on m�g� robi� obr�czki. W ca�ych Cisach pe�no by�o dzie� jego. Sam reparowa� wszelkie maszynerie, murowa� z mularzami, r�ba� i pi�owa� z cie�lami, heblowa� i malowa� ze stolarzem, kopa� z ogrodnikiem.

Dyrektor W�glichowski mia� zegarek emaliowany, dar Krzywos�da i jego dzie�o. Tak przynajmniej �wiadczy� podpis wydrapany na kopercie tego zegarka jakim� ostrym rylcem. "J. B. Krzywos�d de Chobrzanowice Chobrza�ski eques polonus fecit Lutetiae Parisiorum. Anno Domini 1868" . W sieni kursalu sta� zegar szafkowy, graj�cy na ��danie, za poci�gni�ciem sznurka, ucieszn� aryjk�. Zegar ten by� jakoby rozbity i odbudowany przez Krzywos�da na podziw.

W czytelni zak�adowej sta�o jego arcydzie�o, tzw. Groupe all�gorique. By� to stolik, na kt�rym sklejone kamienie, krzyszta�ki, u�amki porcelanowe, szk�a, korale itp. tworzy�y jakie� niby wichry, jeziora, pieczary. Z g��bi tych pieczar mia� wychodzi� na pogod� zakonnik, ale, co prawda, nigdy nie wychodzi�. Szczyt zdobi�y rozmaite alegoryczne figurki, kogutki, �o�nierzyki, chor�giewki, wie�ce cierniowe, a w �rodku siedzia� bia�y ptak ze szk�a, w rodzaju g�si, z czarnymi oczami, co mu nadawa�o poz�r, jakby by� w okularach. W sali do gry w karty sta� inny majstersztyk Krzywos�da. By�a nim szafa staro�ytna ko�ci� wyk�adana, z okuciem tak przecie misternym, �e a� s�abo si� robi�o. Na g�rnym gzymsie tego mebla widnia�a data utrwalona za pomoc� inkrustacji: "A. D. 1527". Rzecz prosta, �e administrator by� tylko odnowicielem tego zabytku wiek�w minionych, aczkolwiek z�o�liwi twierdzili, �e by� w�a�nie tw�rc� nie tylko szafy, inkrustacji i okucia, ale tak�e owej daty na szczycie.

J. B. Krzywos�d Chobrza�ski znalaz� si� w Europie w tym samym czasie, co M. Les. Kiedy jednak drugi uda� si� na wsch�d, Krzywos�d poszed� na zach�d. Faktycznie poszed� w�asnymi nogami przez �l�sk, Czechy, Bawari� do Francji. Tu�a� si� w Pary�u, Londynie, Brukseli, zarabiaj�c na chleb, czym si� da�o. W Pary�u by� retuszerem u podrz�dnego fotografa na rue Picqus. Do Londynu zwabi� go kolega, kt�ry tam uczepi� si� w fabryce broni. Krzywos�d pracowa� przez czas pewien jako zwyczajny robotnik, nabra�, jak m�wiono, wiele wprawy w fachu rusznikarskim. �atwiej wszak�e by�o przyzwyczai� do tej roboty r�ce ni� wdro�y� szlacheckiego ducha. Uciu�awszy nieco grosza Chobrza�ski wraca na kontynent i w�druje do Brukseli. Nie znaczy to wcale, �e by� pr�niakiem. Ani troch�! Umia� on wsta� o �wicie, dzie� sp�dzi� bez wytchnienia przy twardej pracy i p�no w nocy sk�oni� g�ow� na n�dznym pos�aniu. Chodzi� w zniszczonej odzie�y, a got�w by� i t� odda� biedniejszemu, byleby o tym ludzie wiedzieli. Gdy ktokolwiek zg�osi� si� do niego o wsparcie, o po�yczk�, ka�demu jej udzieli�, ale chcia�, �eby te� jemu wy�wiadczono to i owo dla zas�ug. Od warsztatu w Londynie odepchn�a go jaka� si�a niewyt�umaczona, ��dza czego� lepszego. Krzywos�d nie my�la� ani o spokojnym �yciu, ani o wielkim bogactwie, cho� lubi� dostatek. W�r�d najci�szych kolei losu d��y� zawsze do s�awy, do wyniesienia, do znaczenia, do wp�ywu i rozg�osu w�r�d swoich. Ch�tnie podj��by trud bohaterski, byleby tylko nie stawa� si� jarzmem codziennym, prac� obowi�zuj�c� jego tak samo jak wszystkich, ordynarn� i sta��. Mimo to by� przez czas do�� d�ugi kasjerem w pewnej dystrybucji brukselskiej.

Przywyka� ju� nawet do tego zaj�cia, gdy grono koleg�w koczuj�ce w Monachium da�o znak �ycia. Monachium, kt�re widzia� w przeje�dzie do Pary�a, podoba�o mu si� niezmiernie. Ruszy� tedy do "Mnichowa". Znalaz� tam ca�� koloni�. Byli to malarze, studenci, arty�ci wszelkiego kalibru, rzemie�lnicy i sieroty bezdomne, "die ungl�cklichen Polen" . Wrza�o tam jak w ulu. Toczy�y si� spory, tworzy�y stronnictwa, partie, odbywa�y zgromadzenia, s�dy, a nawet b�jki. Chobrza�ski wszed�, rzecz prosta, do jednego ze stronnictw i wkr�tce obj�� tam dow�dztwo. By� to kierownik energiczny. Zaprowadzi� w swojej partii taki �ad, �e cz�stokro� wykonanie przepis�w ko�czy�o si� w biurze policji. Adwersarzy, kt�rych trafnie nazywa� "ptakami plwaj�cymi we w�asne gniazdo", zwalcza� r�k� tak �elazn�, �e mu gro�ono wybiciem szyb i sk�ry. Gdy w�asnego mieszkania nie mia�, gro�by redukowa�y si� do nastawania na ca�o�� sk�ry, co znowu umia� odeprze� krzy�ow� sztuk� za�ywaj�c s�katego kija. Wnet po przyje�dzie, nim trafi�y si� p�niejsze roboty, pozowa� malarzom. Jego pi�kna twarz, pe�na dziwnego wyrazu melancholii, dumy i hardo�ci, poci�ga�a artyst�w. Zyska� sobie opini� ciekawej g�owy i znany by� do�� szeroko jako "ungl�cklicher Pole". Z czasem ta �ci�le etnograficzna nomenklatura przeistoczy�a si� w mniej okre�lon�: "ungl�ckliche Fratze mit vielen Konsonanten", ale te� w�wczas Krzywos�d tylko swojej braci pozowa�, i to nie inaczej jak na koniu.

Stosunki z malarzami pchn�y go do ca�kowicie innej dziedziny. Nar�d malarski, zmieniaj�cy miejsce pobytu, niedba�y, dzi� tarzaj�cy si� w z�ocie, a jutro g�odu bliski, sta� si� �r�d�em zarobk�w Krzywos�da. Oto, dajmy na to, wyje�d�a jaki� malarzyna w g�r�, opuszcza Monachium i d��y w �wiat szeroki. "W�jt" kupuje od niego za byle co albo po prostu dziedziczy sprz�ty artystyczne, stare ubiory, nieraz jakie� po�amane zbroje, draperie, nie doko�czone studia, szkice, rysunki, a cho�by pot�uczone ramy. Dla innego trzeba zreparowa� stylowe siod�o, zeszy� kostium, naprawi� mebel, sklei� jaki� zabytek. Krzywos�d bra� to wszystko w r�ce i robi�. Raz dobrze, drugi raz �le, ale robi�. Przypatrywa� si� dziwnym procesom tworzenia, pods�uchiwa� dyskusje, bada� �w ogromny kraj, pa�stwo malarza, i zdobywa� encyklopedyczne wykszta�cenie w zakresie antykwarsko-graciarsko-rzemie�lniczo-artystycznym. Je�eli czego nie umia� zrobi�, to przynajmniej wiedzia�, jak si� to robi. Gdyby i tu wytkn�� mu kto brak stanowczo�ci, to w �adnym razie nie m�g� zaprzeczy�, �e o istnieniu ca�ego mn�stwa rzeczy, zupe�nie obcych przeci�tnemu zjadaczowi chleba, Krzywos�d potrafi� gada�. Z czasem w du�ej izbie na Schwantalerstrasse mie�ci� si� dziwaczny zak�ad. By�y tam i narz�dzia stolarza, i warsztat �lusarski, tygle, retorty, kupy ram, flaszki z r�nobarwnymi p�ynami, sk�ry, �elastwa. Na �cianach wisia�y szkice i obrazy, cz�stokro� dzie�a sztuki, pseudoperskie dywany, przer�ne kawa�ki or�a i zbroi. Po up�ywie lat kilkunastu sp�dzonych w Monachium Krzywos�d wyszed� na fabrykanta staro�ytno�ci. Czasem uda�o mu si� zlepi� z u�amk�w wed�ug istniej�cego wzoru jak�� podobizn� staro�ytnego sprz�tu czy mebla i odst�pi� to antykwariuszowi, wymy� sczernia�e malowid�o kupione za byle co i pu�ci� w �wiat jako "szko�� w�osk�" czy "holendersk�". Szczeg�lniejsz� mi�o�ci� "w�jta" cieszy� si� styl gotycki. Krzywos�d widzia� ten styl wsz�dzie, tam nawet, gdzie by� inny. Szczytem pochwa�y w jego ustach by�o s�owo: - gotyk! St�d zbiory jego zawiera�y tyle rzeczy spiczastych. Wszystko, co tylko mia�o kszta�t ostro�uku, zas�ugiwa�o na uwag�, a wi�c: �elazne ozdoby sztachet, klucze, okucia drzwi, lichtarze ch�opskie z okolic Jeziora Bode�skiego, klamerki u pask�w, ramy itd., nie m�wi�c ju� o istotnych u�amkach gotyku.

U Krzywos�da zbiera�y si� nieraz rozmaite grupy bursz�w i artyst�w. Stary w�sal cz�stowa� t� m��d� lekkomy�ln� nies�ychan� szpagat�wk� "swego chowu", serem, kt�ry sam wyrabia�, i suchym chlebem, kt�rego je�li sam nie piek�, to przynajmniej osobi�cie archaizowa� w swych bezdennych szafach do stanu sple�nienia na kolor bia�y. W drodze szczeg�lnej �aski pozwala� w�wczas byle komu zbli�a� si� do "broni" rozwieszonej na �cianach oraz wyw��czy� sk�d� ze spodu stare, zagwazdane rysunki i z wyrazem zupe�nej niedba�o�ci, jakby obwieszcza� rzecz najoboj�tniejsz� w �wiecie, m�wi� wskazuj�c palcem ten lub �w bohomaz:

- Piotr Pawe� Rubens .

Albo:

- Szko�a bolo�ska... Trzeci okres Gwido Reniego

Po rysunkach takich mistrz�w zaczyna�a si� prezentacja innych zbior�w, jak na przyk�ad ksi��eczki pt. Priapeia, w oprawie bia�ej, z ciel�cej sk�ry. Ksi��eczka ta by�a w kilku miejscach przebita na wylot. Kiedy zapytywano, co znacz� te rozdarcia, Krzywos�d obja�nia�, �e to by�o ulubione dzie�ko Karola XVII , kt�re wszak�e s�u�y�o mu nieraz za cel do strza��w z pistoletu. By�a tam r�wnie� laska Seweryna Goszczy�skiego, zwana czasami lask� Wincentego Pola. By� sztylet Beniowskiego wysadzany muszelkami - mundur oficera z czas�w Ksi�stwa Warszawskiego, dope�niony przez Krzywos�da w ten spos�b, �e sp�owia�e wypustki zast�pione zosta�y innym, mniej wi�cej zbli�onym kolorem, a guziki i szlify odpowiednimi guzikami i szlifami uniformu piechoty francuskiej z czas�w Napoleona III. Za szk�em wisia� �upanik at�asowy ze�cibany z nie pasuj�cych do siebie kawa�k�w - sta� dziwny, pokruszony sprz�cik, zwany apteczk� Stanis�awa Augusta, le�a�a faja z terakoty na zgi�tym cybuchu, zwana fajk� Stefana Batorego itd.

Nie wszystkim jednak i nie zawsze "w�jt" pokazywa� swe zbiory. By�o na przyk�ad kilku ludzi w�r�d m�odej kolonii, kt�rzy go irytowali i wp�dzali w z�y humor. Jeden z takich, zetkn�wszy si� z antykwariuszem, zaraz po stereotypowym pytaniu o zdrowie dodawa�:

- A c� Van-Dycki , jak�e tam? W robocie, co? No, i jak�e, udaj� si�?

Drugi wymoczek udawa� g�uptasa i kiedy Krzywos�d pokazywa� zbiory, wtr�ca� �lamazarne pytanie:

- A ja gdzie� czyta�em, tylko nie pami�tam, w jakim dziele, �e Szczerbiec , miecz Boles�awowski, to podobno jest w pa�skich r�kach, tylko pan unika o tym rozg�osu, �eby go panu sta�czycy przez nastawionych zbir�w nie wykradli. Nam by go pan m�g� pokaza�... Z�o�yliby�my przysi�g�, �e ani mru-mru...

Mia� jednak Krzywos�d i swoich wielbicieli. Tym pokazywa� wydobyte z dna inkrustowanej szafy kawa�ki haftowanej materii i zapewnia�, �e jest to urywek szaty, kt�rej druga cz�� znajduje si� w Cluny jak�� miniaturk� w sczernia�ej ramce... O tym obrazku szeptem i z mruganiem m�wi�, �e jest przez pewnego handlarza ukradziony z Brery w Mediolanie...

Gdy zarz�d Cis�w przeszed� w r�ce doktora W�glichowskiego, Krzywos�d pocz�� si� przed M. Lesem uskar�a� w listach na t�sknot� i pisywa� te listy tak cz�sto, �e to wnet uderzy�o chytrego kupca. M. Les mrukn�� do siebie:

- Ta zielona ma�pa co� knuje.

Mia� on dziwn� predylekcj� do Krzywos�da. Bardzo cz�sto kupowa� jego bezcenne antyki, jego Rubensy i Ruysdaele , bu�awy hetma�skie i pami�tki autentyczne po kr�lach. Sk�ada� to wszystko w pewnym zielonym kufrze i nazywa� go "gabinetem zielonej ma�py".

Nareszcie pewnego razu Krzywos�d wyzna� w li�cie, �e ma zamiar wraca�. M. Les nie sprzeciwia� si� i biedny w�drowiec wr�ci� do Warszawy, a wkr�tce potem obj�� administracj� zak�adu w Cisach.

Lokal jego tutaj mie�ci� si� na dole starego "zamku". Prowadzi�a do tego mieszkania brama (rozumie si�: gotycka), a w�a�ciwie jej resztki gro��ce ruin�, kt�re Krzywos�d starannie podpiera�. Dalej sz�y na prawo w�skie strome schodki a� do drzwi mieszkania. Przed progiem wisia� kru�ganek otoczony �elazn� balustrad�. Zar�wno schody, jak kru�ganek by�y �wie�o dobudowane przez administratora. Dla przy�pieszenia procesu archaizacji tych gotyk�w nie zamiatano tam nigdy �mieci i nie sprz�tano �lad�w pobytu wr�bli, kt�re ca�ymi stadami pod drzwiami wysiadywa�y. Krzywos�d kocha� ptaki. Rozmawia� z nimi i sypa� tyle okruszyn chleba, �e wr�ble mia�y tam istn� synekur� i nie odlatywa�y z kru�ganku.

Kiedy doktor Tomasz zbli�a� si� z uszanowaniem wolnym krokiem do drzwi administratora dla z�o�enia mu pierwszej wizyty, zobaczy� scen� tego rodzaju. U wej�cia na schody t�oczy�o si�, wrzeszcza�o wniebog�osy kilkana�cie sztuk dzieci folwarcznych, �ydk�w z miasteczka i innej ho�oty. Wysoko sta� Krzywos�d w pantoflach i reniferowej sczernia�ej kurcie. Na por�czy ganku siedzia� chowany sok�, o kt�rym s�ysza� ju� doktor Tomasz ca�� histori�. Sok� ten chorowa� przez ca�� zim� i ulega� kuracji. Krzywos�d la� mu w gard�o oliw� i sadza� go przy kaloryferze w takim gor�cu, �e biedne ptaszysko dostawa�o, wida�, czego� w rodzaju pomieszania zmys��w, bo palacze znajdowali je cz�stokro� le��ce obok drzwiczek wielkiego pieca, w�r�d w�gli i popio�u. Tylko b�yskanie oczu wskazywa�o w�wczas, �e jeszcze �ywot ko�acze si� w nieszcz�snym pacjencie. Teraz, gdy s�o�ce wiosenne �wieci�o tak jasno, sok� pierwszy raz wyniesiony zosta� na dw�r. Siedzia� na balustradzie mocno �ciskaj�c pr�t �elaza, rozgl�da� si�, rusza� i dawa� wielostronne znaki zdrowia. Krzywos�d pragn�� widocznie pokaza� ch�opakom nie tylko ptaka, ale i jego sztuki. Schyli� si� tedy i tka� mu pod dzi�b sw� g�ow� przemawiaj�c jednocze�nie:

- K�si pana, k�si..:

Chodzi�o o to, �e sok� powinien by� pieszczotliwie szczypa� dziobem resztki farbowanych w�os�w. Czy �wie�e powietrze, czy mo�e lepszy stan zdrowia wp�yn�� na soko�a tak fatalnie, do�� e kiedy administrator ukl�k� i podstawia� coraz bli�ej �ysin�, ptak d�wign�� si� na �apy, nasro�y� i z ca�ej si�y hukn�� "pana" dziobem w czerep, a� szcz�kn�o. Zgromadzeni wydali okrzyk rado�ci, zacz�li klaska� w r�ce i podskakiwa�. Tymczasem Krzywos�d przyni�s� d�ugi pr�t i przem�wi� do soko�a:

- To ja do ciebie, �ajdaku, jak do rodzonego siostrze�ca z pieszczotami, a ty mi� b�dziesz ku� po �bie! Va-t'en!

To m�wi�c zrzuci� ptaka na ziemi� i zacz�� go ok�ada� pr�tem, a� pierze lecia�o. Sok� rozpu�ci� skrzyd�a i na piechot� z wrzaskiem uciek� w g��b mieszkania, do kt�rego drzwi zosta�y zatrza�ni�te.

Judym otwar� te ci�kie podwoje i wszed� ostro�nie do wn�trza. Sk�ada�o si� ono z du�ej, sklepionej sieni o kamiennej posadzce tudzie� z dwu izb mieszkalnych. Z przedsionkiem s�siadowa�o pomieszczenie na kaloryfer, gdzie w�a�nie sok� znosi� w tej chwili tak bardzo zas�u�on� kar�. Dawa�y si� stamt�d s�ysze� jego zuchwa�e wrzaski. Judym wkroczy� do izby na lewo i zaraz w progu szepn��:

- Twardowski! Jak mi B�g mi�y, Twardowski...

W istocie mieszkanie to przypomina�o do z�udzenia lokal mistrza. Mury tu by�y ogromnie grube, okna zakratowane, sufity sklepione. W pobli�u okna sta�y warsztaty gospodarcze i krzes�o z wysokim oparciem, sk�r� obite. W g��bi by�o szerokie, drewniane, staro�ytne �o�e z baldachimem opartym na s�upkach misternie rze�bionych. W k�tach le�a�y stosy �elastwa, rzemieni, klepek. Na �cianach wisia�y owe s�awne obrazy, o kt�rych Judym tyle ju� s�ysza�.

Gdy Krzywos�d po egzekucji przyszed� wreszcie do izby, zaj�� si� go�ciem z �ywo�ci�. Posadzi� go w fotelu, co na Judyma wywar�o taki urok, jakby go zanurzono w wannie, i pu�ci� si� w dyskurs uprzejmy. Gdy rozmowa zesz�a na Cisy, Krzywos�d wyra�a� si� o ca�ej instytucji z tak� sam� niedba�o�ci�, jaka cechowa�a jego mow� w trakcie pokazywania rysunk�w Rubensa. Judym zauwa�y� r�wnie�, �e administrator u�ywa� takich tylko zwrot�w stylowych, kt�re by dobrze malowa�y jego w�adz� w tym miejscu. M�wi� tedy:

- Kaza�em przebudowa� ca�y zamek... Musz� wzi�� si� jeszcze do urz�dzenia parku. Mam na my�li ca�kowite odrestaurowanie �azienek, tylko �e oto jak na z�o�� brak mi czasu...

M�wi� ci�gle:

- To si� zrobi, to si� ka�e zrobi�.

Szczeg�lnie cz�sto powtarza� zdanie:

- To mi, wie pan dokt�r, pasowa�o... To mi dobrze robi�o... Bawi�o mi oko, wi�c kaza�em zbudowa�...

Judymowi ten rodzaj pewno�ci m�ci� nieco wyrazisto�� spostrze�e�. Wiadom� by�o sk�din�d rzecz�, �e na przyk�ad przebudowanie gmach�w zale�a�o nie tylko od te oczy administratorowi "dobrze albo �le robi�y", ale r�wnie� od innych przyczyn, g��wnie za� od decyzji rady zarz�dzaj�cej.

P�niej przekona� si�, �e jednak taki spos�b wyra�ania gust�w i wp�ywu tych gust�w na bieg spraw cisawskich - wcale nie�le malowa� istotny stan rzeczy.

Kasjerem zak�adu by� pan Listwa, kt�rego Krzywos�d w oczy i za oczy nazywa� starym niedo��g� albo jeszcze z�o�liwiej - przed�t� fujar�. Pan Listwa by� m�em matki Dyzia i ojczymem tego ch�opczyka. Niedo��g� w �cis�ym znaczeniu tego wyrazu, a tym mniej "przed�t� fujar�" kasjer cisowski nie by�, ale te� i do rodu farys�w ju� si� nie m�g� kwalifikowa�. W gruncie rzeczy by� to cz�owiek zgipsia�y w ci�kich warunkach, a osobliwie w kajdanach ma��e�stwa. �ona i Dyzio tak urozmaicali �ycie pana Listwy, �e praca w kancelarii zak�adu, zimnej i wilgotnej, wysiadywanie tam w�r�d ksi�g, kwit�w, rachunk�w - by�a dla niego jedyn� wprawdzie, ale za to istotn� rozkosz�. Kasjer czu�, �e �yje wtedy dopiero, gdy wychodzi z domu. W obr�bie prog�w rodzinnych przypomina� co� w gu�cie z�amanego parasola: kry� si� w ciemnych k�tach, ust�powa� z placu i milcza�. Mimo tak skromnej postawy by� koz�em ofiarnym we wszelkich zatargach z Dyziem, kt�ry na wiekowym ojczymie wprawia� si� w dowcip. By�y chwile, �e pan Listwa pr�bowa� opozycji. Ale te eksperymenty mija�y szybko i trafia�y si� coraz rzadziej. Wszystko sprowadza� do absolutnego poziomu jeden jedyny d�wi�k padaj�cy z "jej" ust:

- Hipolicie!

ludzie_bezdomni

po polsku

Menu