po polsku
VI. Rytualy, mimetyzm i przemoc wedlug Rene Girarda.
Kilkanascie lat temu R.Girard podjal na nowo z perspektywy filozoficznej
problem genezy i funkcji rytualow w oparciu o dokumenty etnologiczne oraz
badania porownawcze tekstow pochodzenia biblijnego, greckiego, a takze
wspolczesnych.
Stworzyl hipoteze o istnieniu pierwotnegfo stanu przemocy, ktora
nie opiera sie na wyzysku czy wyobcowaniu (w sensie marksistowskim), ani
na rywalizacji miedzy ojcem i synem (wedle freudowskiego schematu), lecz
na wzajemnej przemocy, ktora dochodzi do glosu miedzy jednakowo silnymi
jednostkami, chcacymi posiasc cudze dobra.
Mimetyzm (oznaczajacy nasladownanie, a nawet upodabnianie sie) jest
zarazem, wedlug tego autora, zrodlem kazdego uczenia sie i kazdej rywalizacji,
jak rowniez sila spadajaca i niszczaca, znienawidzona przez osoby przeczuwajace
ryzyko, pogardzana przez tych, ktorzy ograniczaja ja do postaw konformistycznych.
Dzieje sie tak we wspolczesnych naukach humanistycznych, sztuce i literaturze,
w ktorych dominuje unikanie nasladownictwa czegokolwiek
i kogokolwiek. Nie jest to prosty blad czy negacja, lecz rodzaj
spontanicznego wyrazu konfliktu mimetycznego, podstawowego procesu, ktory
zachodzi we wszystkich kulturach z nasza wlacznie.
W rzeczywistosci mezczyzni kierowani mimetyczna
zadza posiadania walcza o to, aby posiadac wszystko, czym czlonkowie
spolecznosci nie sa w stanie dzielic sie pokojowo: kobiety, zywnosc, bron,
terytorium. Nie dysponujac systemem sadownictwa, znalezli hamulec w zakazach,
a nastepnie, gdy okazal sie on niewystarczajacy - przyjeli obrzedy ofiarne
za rodzaj przemocy wymiennej skierowanej
ku jednej osobie - najpierw ku czlonkowi grupy (ofiara), a potem przeciw
osobie lub rzeczy nalezacej do kategorii ofiarnej
(obcy, zwierzeta, rozne dobra i przedmioty).
Proces ten pozwala na dokonanie za pomoca substytutu (ofiary) prowizorycznego
pojednania, a takze prowadzi do sakralizacji ofiary.
Powrot do stanu spokoju wydaje sie potwierdzac jednoczesna odpowiedzialnosc
ofiary za powstaly niepokoj, a nastepnie za uspokojenie wynikle z jej smierci.
Ofiara okazuje sie wiec punktem kulminacyjnym wszystkich rytualow.
Zwierzeca czy ludzka, rzeczywista czy symboliczna, ma pelnic te sama funkcje:
polozyc kres eskalacji przemocy. Dlatego nalezy do podstaw religii, a w
koncu takze instytucji prawnych, pojawia sie regularnie poza okresami kryzysow.
Rytualy odgrywaja wtedy role prewencyjna, juz nie uzdrawiajaca.
Ich uczestnicy nie zdaja sobie sprawy z tego faktu, gdyz sa to sprawy
ukrywane od poczatku swiata - jak glosi tytul ostatniego dziela
Girarda.
Wszystki rytualy zmierzaja do usuniecia zlego
za pomoca dzialan coraz bardziej symbolicznych - poczynajac od obrzedow
magiczno-religijnych, a konczac na teatralnych lub terapeutycznych. Girard
podkresla doniosle miejsce tragedii greckiej pomiedzy starozytnym porzadkiem
religijnym a panstwowym, bardziej nowoczesnym.
Zamiast zastepowac pierwotna zbiorowa przemoc swiatynia i oltarzem,
gdzie rzeczywiscie zabija sie ofiare, mamy teatr i scene, na ktorej przeznaczenie
bohatera odgrywanego przez aktora ma oczyscic widzow z namietnosci oraz
wywolac nowe, indywidualne i zbiorowe katharsis, rownie zbawienne dla calej
wspolnoty.
W systemie sadowym kara smierci jest bezposrednim, rytualnym przedluzeniem
pierwotnej przemocy i funkcjonuje jako oczyszczajace wyzwolenie grupy.
Podobna role pelni wygnanie, a wspolczesnie zakaz pobytu lub wydalenie
kogos z panstwa. Wedlug tej tezy, nawet jesli sie o tym nie wspomina, grzecznosc
to rowniez forma zabezpieczenia przed potencjalnym wybuchem przemocy. Oslabienie
rytualnosci lokalnej sprzyja naglemu pojawieniu sie przemocy na stadionach
czy podczas uroczystosci, w swiecie, w ktorym sacrum i religijnosc dewaluuja
sie i funkcjonuja jako niezalezne wartosci.
Teoria R.Girarda jako hipoteza pierwotna
jest niesprawdzalna, posiada jednak szeroki zasieg - proponuje zaskakujacy
dobor lektur, poczawszy od mitow poprzez teksty pochodzace z roznych kultur,
do wspolczesnych wlacznie. Krytycy wykazali, iz posiada charakter paradoksalny
i upraszczajacy, gdyz z jednej strony wydaje sie ateistyczna koncepcja
religijnosci, a z drugiej - uproszczeniem metafizyki sacrum na tle przemian
stosunkow miedzyludzkich (moze nowym antropocentryzmem?). Tak wiec sacrum
moze oznaczac cos zupelnie innego niz przeobrazenie
ludzkiej przemocy, stac sie wartoscia istotna i nadrzedna.
Pseudoracjonalne wyjasnienie tego, co kryje sie za przemoca i rytualami,
nie prowadzi jednak Girarda do zaprzeczenia roli religijnosci badz do sceptycyzmu.
W drugim swym dziele autor proponuje nieofiarnicze
odczytanie Ewangelii, a przede wszystkim smierci Chrystusa, ktory umarl
nie podczas ofiary rytualnej, lecz aby nie bylo wiecej ofiar oraz w inie
milosierdzia. Jego slowo, jesli potrafimy je uslyszec, glosi
zerwanie z przemoca i falszywymi transcendencjami oraz wyznacza nowy sens
milosci.
To ten przekaz trzeba na nowo przyjac, poniewaz nadaje on sens niebezpieczenstwom
wspolczesnerrgo kryzysu wartosci i znaczen,
a takze naszemu ostateczjnemu unicestwieniu lub przeobrazeniu
sie w formy swiadomosci, ktorych istnienie zaledwie podejrzewamy. (...)
W istocie chodzi o odrzucenie przemocy i pogodzenie ludzi, lecz tym razem
bez ingerencji czynnika zewnetrznego. Uznaje, ze istnieje dla mnie wymiar
etyczny i religijny bedacy wynikiem mojej mysli.
Nie znajdziemy dzisiaj recept (ideologicznych czy rytualnych), ktorych
nam potrzeba i nie zalezy nam juz na pocieszeniu, lecz na tym, aby uciec
przed szalenstwem, w ktorym znajduja upodobanie liczne rozprawy intelektualne
lub irracjonalne.
Poprzez zwracanie sie do swiadomosci, jesli nie do rozumu, Girard
chce pokazac, ze czlowiek moglby obejsc sie bez rytualow (jako posrednikow
w kontakcie z sacrum) za cene uswiadomienia sobie obawy przed wojna atomowa
i milosci - dzieki powtornemu odczytaniu przekazu Chrystusa. W tym swietle
obecny kryzys nie staje sie mniej przerazajacy,
ale nabiera znaczenia rzeczywiscie ludzkiego i stwarza wizje przyszlosci.
Zalujemy jedynie, ze Girard nie zajmuje sie wcale funkcja obrzedow
swieckich w zyciu codziennym.
This page hosted by
Get your own Free Home
Page
zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plpajaa1981.pev.pl