0610

Indeks

po polsku

O�WIECENIE

O�wiecenie pierwsz� epok� w nowo�ytnych dziejach formacj� kulturow� ca�kowicie �wiadom� swego istnienia. �wcze�ni m�wili : "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozof�w" (we Francji) czy wieku "o�wieconym".Przywi�zywa� on szczeg�ln� wag� do si�y rozumu jako �wiat�a rozja�niaj�cego drogi poznania
cz�owieka i �wiata. �ycie spo�eczne i kulturalne nacechowane by�o krytycyzmem wobec istniej�cej rzeczywisto�ci i pragnieniem wyzwolenia cz�owieka z wi�z�w feudalnych, kr�puj�cych jego my�li, hamuj�cych rozw�j post�pu, nauki i o�wiaty.
Okres o�wiecenia w Polsce mo�na podzieli� na trzy fazy:
- wczesn� - od lat 40. XVII w. do roku 1764;
- dojrza�� (czasami stanis�awowskimi) - lata 1764-1795;
- schy�kow� (o�wieceniem postanis�awowskim) - lata 1795-1822.
Klasycyzm - wyznacza� poezji cele utylitarne, stawia� przed ni� zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastaj�ce z przekonania o ogromnej roli s�owa jako narz�dzia oddzia�ywania na spo�ecze�stwo.
Sentymentalizm - traktowa� literatur� jako spos�b pokazania wewn�trznego �ycia cz�owieka oraz kszta�towania autentycznych, odrzucaj�cych pozory, wi�zi mi�dzyludzkich, co r�wnie� prowadzi�o do moralizatorstwa; g��wnym ideologiem sentymentalizmu by� francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; termin sentymentalizm upowszechni� si� dzi�ki powie�ci angielskiego pisarza Lawrence'a Sterne'a "Powie�� sentymentalna"; nawi�zuj�c do wielu nurt�w my�li filozoficznej (m.in. empiryzmu i sensualizmu), sentymentalizm k�ad� nacisk na analiz� jednostkowej sytuacji cz�owieka, na tkwi�ce w nim wewn�trzne sprzeczno�ci; analizowa� te� sytuacj� spo�eczn�, podkre�laj�c negatywn� rol� sztucznie tworzonych barier i przedzia��w stanowych.
Rokoko - styl charakterystyczny dla wytwornej i subtelnej (rozrywkowej) tw�rczo�ci - dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy; istot� jego by�o rozumienie pi�kna jako warto�ci podstawowej, daj�cej przyjemno�� obcowania z wytworami sztuki.

Gatunki literackie o�wiecenia:

bajka - wierszowana alegoryczna opowie�� o zwierz�tach lub ludziach, niekiedy o ro�linach czy przedmiotach, kt�ra s�u�y do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze og�lnym i powszechnym, dotycz�cej stosunk�w mi�dzy lud�mi; prawda ta wypowiadana jest bezpo�rednio, zwykle jako pointa na ko�cu utworu, niekiedy ju� na pocz�tku, b�d� te� jest tylko sugerowana
czytelnikowi; postacie dzia�aj�ce wyposa�one s� w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapie�nik, lis-zdrajca); bajk� charakteryzuje na og� dyscyplina j�zykowa i d��enie do �atwego nawi�zania kontaktu z odbiorc�, co mo�e si� wyra�a� potoczno�ci� j�zyka i stylem gaw�dziarskim. Podzia� bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowi�ca jakby zwi�z�� nowel� o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przewa�nie czterowersowa, rysuj�ca pewn� elementarn� sytuacj�, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie o�wiecenia bajka sta�a si� jednym z g��wnych gatunk�w, s�u�y�a dydaktyce i moralizatorstwu;

satyra - utw�r o celu dydaktycznym, wytykaj�cy i o�mieszaj�cy wady i wyst�pki zar�wno natury ludzkiej, jak i �ycia zbiorowego - obyczajowego, spo�ecznego, politycznego; istot� satyry jest krytyka, pos�uguje si� wi�c ona cz�sto deformacj�, grotesk�, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce
satyra rozwin�a si� zw�aszcza w okresie o�wiecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym sta�a si� �rodkiem konkretnej krytyki spo�eczno-obyczajowej;

poemat heroikomiczny - utw�r epicki, stanowi�cy parodi� eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencj� dla eposu, stosuje si� w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy b�ahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub �artobliwo-rozrywkowy, cechuje go r�wnie� dygresyjno�� tonu; liczne sentencje; wyst�puje oktawa, czyli strofa o�miowersowa o rozk�adzie rym�w: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to cz�sto sentencja ("z�ota my�l");

komedia - gatunek dramatyczny o tre�ci pogodnej, akcji obfituj�cej w wydarzenia, oraz maj�cej pomy�lne dla bohater�w zako�czenie, z elementami komizmu, niekiedy tak�e karykatury, satyry, groteski, maj�cy na celu wywo�anie �miechu widza;

sielanka - gatunek poetycki, wywodz�cy si� z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmuj�cy utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadaj�ce o �yciu pasterzy lub wie�niak�w. W staro�ytnym Rzymie rozwin�� ten gatunek Wergiliusz;

powie�� - jeden z g��wnych gatunk�w nowo�ytnej prozy epickiej, cechuj�cy si� na og� wi�kszym rozmachem, obszerniejszym uk�adem w�tk�w i postaci, a tak�e zdarzeniowym charakterem �wiata przedstawionego; ukazane w powie�ci postacie i zdarzenia s� przewa�nie fikcyjne, zarazem jednak wyra�nie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposa�one w bogactwo szczeg��w; naczeln� kategori� opisu jest kategoria narratora;

esej - (franc. essai=pr�ba) wypowied� o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyr�niaj�ca si� swobodnym, osobistym tonem oraz dba�o�ci� o form�; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentuj�cej wyczerpuj�co materia� dowodowy) esej r�ni si� wi�ksz� elastyczno�ci� formy, si�ganiem po �rodki literackie (np. metafor�, obraz, lu�n� kompozycj�, tok skojarzeniowy) oraz tym, �e nie d��y do pe�nej syntezy, lecz wyra�a refleksje autora; stwarza iluzj�
szczero�ci;

felieton - (franc. feuilleton=zeszycik, powie�� w odcinku) gatunek publicystyczny, podejmuj�cy na og� aktualn� problematyk� w spos�b swobodny, impresyjny, pos�uguj�cy si� metafor� i skojarzeniem, niekiedy fikcj� literack�; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawi�zanie
bezpo�redniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma ��czy si� z lekko�ci� tonu i cz�sto �artobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w spos�b dygresyjny, zr�nicowany stylistycznie, subiektywny, a uog�lnienia maj� charakter raczej
hipotetyczny;

poemat heroiczny - pokazywa� wzorcowe postacie na tle donios�ych wydarze� historycznych; "Jagiellonida" Tomaszewskiego;

poemat opisowy - utw�r dydaktyczno-filozoficzny, kt�rego tre�ci� jest przedstawienie jakiego� fragmentu rzeczywisto�ci jako podstawy do szerszych uog�lnie�; opis podporz�dkowany jest wizji og�lnej, okre�lonej koncepcji natury, �wiata; w okresie o�wiecenia poemat opisowy wyra�a�
pochwa�� cz�owieka jako tw�rcy przyrody; komedia dell'arte - literatura plebejska;

oda - utw�r poetycki, kt�ry charakteryzuje wznios�o�� tematu i stylu, s�awi�cy osob�, ide�, wydarzenie; gatunek wykszta�cony w staro�ytno�ci; wg poetyki klasycystycznej oda mia�a ��czy� elementy retoryczne i liryczne; mia�o si� w niej wyra�a� uniesienie; dopuszczalna wi�c by�a pewna swoboda kompozycyjna; w okresie o�wiecenia oda s�u�y�a do wyra�ania tematyki okoliczno�ciowej oraz filozoficzno-moralnej.

Kierunki filozoficzne w XVIII w.:

empiryzm - (empiria-do�wiadczenie); prekursorem by� angielski filozof Francis Bacon (czyt. bejkn); k�ad� nacisk na rol� do�wiadczenia w procesie poznawania �wiata, odrzucaj�c to wszystko, czego nie da si� potwierdzi� praktycznie;

racjonalizm - tw�rc� by� Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); przywi�zywa� on szczeg�ln� wag� do roli rozumu w poznawaniu prawdy, by� zwolennikiem systematycznego, rozumowego �adu w dochodzeniu do prawdy, odrzuca� wszelkie uprzedzenia i przes�dy; przedstawicielami tego kierunku
byli Wolter oraz Denis Diderot;
deizm - owoc racjonalizmu przeciwstawiaj�cego si� wiedzy objawionej i dogmatom wiary; dei�ci uznawali istnienie Boga jako stw�rcy �wiata, uznawali te� wag� nakaz�w moralnych p�yn�cych z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary; deistami byli Diderot oraz Wolter,
obaj walcz�cy z fanatyzmem religijnym;
ateizm - (lub materializm) pogl�d odrzucaj�cy istnienie Boga; pojawi� si� w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha;

irracjonalizm - pogl�d filozoficzny, g�osz�cy, �e rzeczywisto�� jest niedost�pna poznaniu rozumowemu i odwo�uj�cy si� do przekona� wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykszta�ci� si� pod koniec epoki o�wiecenia;
sensualizm - �r�d�em wiedzy s� wra�enia zmys�owe; tw�rc� by� John Locke (lok); twierdzi�, �e cz�owiek rodzi si� jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli �e nie ma do�wiadcze�, wrodzonych idei czy zasad i kszta�tuj� si� one dopiero w ci�gu �ycia. Postaw� ludzi o�wieceniowych znamionowa�y: utylitaryzm (najwy�szy cel post�powania to po�ytek jednostki i spo�ecze�stwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

pajaa1981.pev.pl

0610

po polsku

Menu