potop46 (2)

Indeks

po polsku

J�zyk polski:

Henryk Sienkiewicz �Potop�

Kmicica i Kiemlicz�w szparko konie nios�y do granicy �l�skiej. Jechali ostro�nie, by si� z jakim podjazdem szwedzkim nie spotka�, bo jakkolwiek chytrzy Kiemlicze mieli �passy�, wydane przez Kuklinowskiego, a podpisane przez Millera, jednak�e �o�nierzy, nawet zaopatrzonych w podobne dokumenta, poddawano zwykle badaniu, takie badanie za� mog�o �le wypa�� dla pana Andrzeja i jego towarzysz�w. Jechali wi�c pospiesznie, by granic� przej�� jak najpr�dzej i w g��b cesarskiego kraju si� zasun��. Same brzegi graniczne nie by�y tak�e od �grasant�w� szwedzkich bezpieczne, a cz�stokro� i ca�e oddzia�y rajtar�w zapuszcza�y si� na �l�sk, by ima� tych, kt�rzy si� do Jana Kazimierza przebierali. Ale Kiemlicze, przez czas postoju pod Cz�stochow� zatrudnieni ustawicznie �owami na pojedynczych Szwed�w, przeznali ju� na wskr� ca�� okolic�, wszystkie graniczne drogi, �cie�ki i przechody, na kt�rych po��w bywa� najobfitszy, i byli jakby we w�asnym kraju.
Przez drog� opowiada� stary Kiemlicz panu Andrzejowi, co s�ycha� w Rzeczypospolitej, pan Andrzej za�, zamkni�ty przez tak d�ugi czas w fortecy, s�ucha� tych nowin chciwie i o b�lu w�asnym zapomnia�, gdy� by�y one nader dla Szwed�w niepomy�lne i zwiastowa�y bliski ju� koniec panowania szwedzkiego w Polsce.
- Wojsko ju� sobie przykrzy szwedzk� fortun� i szwedzk� kompani� - m�wi� stary Kiemlicz - a co dawniej �o�nierze gard�em hetmanom grozili, gdyby si� nie chcieli ze Szwedem po��czy�, tak teraz sami do pana Potockiego instancj� wnosz� i deputacj� wysy�aj�, �eby Rzeczpospolit� z opresji ratowa�, przysi�gaj�c wszyscy do gard�a przy nim sta�. Niekt�rzy te� pu�kownicy na swoj� r�k� pocz�li Szwed�w podje�d�a�.
- Kt�ren�e pierwszy pocz��?
- Jest pan �egocki, starosta babimostski, z panem Kulesz�. Ci w Wielkopolsce rozpocz�li i znacznie Szwed�w konfunduj�; si�a mniejszych oddzia��w jest w ca�ym kraju, ale nazwisk przyw�dc�w ci�ko wiedzie�, gdy� oni umy�lnie ich nie powiadaj�, a to dlatego, by swoje rodziny i substancje od pomsty szwedzkiej uchroni�. Z wojska pierwszy si� podni�s� ten pu�k, kt�remu pan Wojni��owicz pu�kownikuje.
- Gabriel?... To� to m�j krewny, chocia� go nie znam!
- Szczery to �o�nierz. On to parti� zdrajcy Prackiego star�, kt�ra Szwedom s�u�y�a, i samego rozstrzela�, a teraz ku g�rom srogim poszed�, kt�re za Krakowem le��; tam oddzia� szwedzki zni�s� i g�ral�w ratowa�, w ucisku od Szwed�w b�d�cych...
- To za� i g�rale Szwed�w ju� bij�?
- Oni najpierwsi zacz�li; jeno, jako to g�upie ch�opstwo, chcieli zaraz Krak�w siekierkami odbiera�, kt�rych jenera� Duglas rozpr�szy�, gdy� oni w r�wninach eksperiencji �adnej nie maj�, ale co w g�ry za nimi kilka partii pos�ali, to z tych �aden cz�owiek nie wr�ci�. Teraz pan Wojni��owicz one ch�opstwo wspom�g�, sam za� do pana marsza�ka do Lubowli poszed� i z jego si� wojskami po��czy�.
- Zali pan marsza�ek Lubomirski przeciw Szwedom stoi?
- R�nie o nim gadali, �e si� i na t�, i na t� stron� namy�la�, ale jak ju� pocz�to w ca�ym kraju na ko� siada�, tak i on si� na Szwed�w zawzi��. Mo�ny to pan i si�a z�ego mo�e im uczyni�! Sam on jeden m�g�by z kr�lem szwedzkim wojowa�. Powiadaj� te� ludzie, �e do wiosny ani jednego Szweda w Rzeczypospolitej nie b�dzie...
- Da B�g, �e si� to stanie!
- Jak�e ma by� inaczej, wasza mi�o��, skoro za obl�enie Cz�stochowy wszyscy si� przeciw nim zawzi�li. Wojsko si� buntuje, szlachta bije ich ju�, gdzie mo�e, ch�opstwo si� w kupy zbiera, a do tego Tatarzy id�, idzie chan w�asn� osob�, kt�ry Chmielnickiego i Kozak�w pobi� i obieca� ich ze szcz�tem zetrze�, chyba �e na Szwed�w rusz�.
- Ale i Szwedzi maj� jeszcze znacznych stronnik�w mi�dzy panami a szlacht�?
- Ten si� ich jeno trzyma, kto musi, a i tacy pory tylko wyczekuj�. Jeden ksi�� wojewoda wile�ski szczerze do nich przyst�pi�, tote� na z�e mu to wysz�o.
Kmicic a� konia wstrzyma� i jednocze�nie za bok si� uchwyci�, bo go b�l srogi przeszy�.
- Na Boga ! - zawo�a� st�umiwszy j�k - gadaj�e mi, co si� z Radziwi��em dzieje? Zali ci�gle siedzi w Kiejdanach?
- Bramo z ko�ci s�oniowej! - rzek� stary - tyle ja wiem, co ludzie gadaj�, a B�g wie, czego nie gadaj�. M�wi� jedni, �e ksi�� wojewoda ju� nie �ywie; inni, �e si� jeszcze panu Sapie�e broni, ale ledwie tchnie. Podobno na Podlasiu si� ze sob� mocowali i pan Sapieha zm�g�, bo Szwedzi nie mogli ksi�cia wojewody ratowa�... Teraz prawi�, �e w Tykocinie przez pana Sapieh� obl�on i �e ju� po nim.
- Chwa�a Bogu! Zacni tryumfuj� nad zdrajcami!... Chwa�a Bogu! Chwa�a Bogu!
Kiemlicz popatrzy� spode �ba na Kmicica i sam nie wiedzia�, co ma my�le�. Przecie wiadomo by�o w ca�ej Rzeczypospolitej, �e je�eli Radziwi�� zatriumfowa� z pocz�tku nad swymi w�asnymi wojskami i nad szlacht�, kt�ra szwedzkiego panowania nie chcia�a, to sta�o si� to w znacznej cz�ci dzi�ki Kmicicowi i jego ludziom.
Lecz z t� my�l� stary nie zdradzi� si� przed swym pu�kownikiem i jechali dalej w milczeniu.
- A co si� dzieje z ksi�ciem koniuszym? - spyta� wreszcie pan Andrzej.
- Nie s�ysza�em o nim nic, wasza mi�o�� - odrzek� Kiemlicz. - Mo�e jest w Tykocinie, a mo�e u elektora. Teraz tam wojna i kr�l szwedzki osob� w�asn� do Prus wyruszy�, a my tymczasem naszego pana wygl�damy. Daj go B�g! bo niechby si� tylko pokaza�, wszyscy by co do jednego cz�eka przy nim stan�li i wojsko by zaraz Szwed�w opu�ci�o.
- Pewnie� tak?
- Wasza mi�o��! ja wiem tylko to, co ci �o�nierze m�wili, kt�rzy ze Szwedami pod Cz�stochow� sta� musieli. Jest tam grzecznej jazdy na kilka tysi�cy pod panem Zbro�kiem, pod panem Kali�skim i innymi pu�kownikami. �miem powiedzie� waszej mi�o�ci, �e �aden tam z dobrej woli nie s�u�y, chyba grasanci Kuklinowskiego, bo ci chcieli si� skarbami jasnog�rskimi ob�owi�. Ale co zacni �o�nierze, to tylko lamentowali i jeden przed drugim narzeka�: �Do�� nam tej stu�by �ydowskiej! Niech jeno pan nasz nog� granic� przest�pi, wraz szable na Szwed�w obr�cimy, ale p�ki go nie ma, jak nam poczyna�? gdzie i��?� Tak oni narzekali, a po innych pu�kach, kt�re s� pod hetmanami, gorzej jeszcze. To wiem pewno, bo przyjezd�ali od nich deputaci do pana Zbro�ka z namowami i tam sekretnie po nocach radzili, o czym Miller nie wiedzia�, chocia� i on czu�, �e �le ko�o niego.
- A ksi�� wojewoda wile�ski w Tykocinie obl�on? - spyta� pan Andrzej.
Kiemlicz zn�w spojrza� niespokojnie na Kmicica, bo pomy�la�, �e go chyba gor�czka chwyta, skoro dwa razy ka�e sobie jedn� i t� sam� wiadomo�� powtarza�, o kt�rej dopiero co by�a mowa - jednak�e odpowiedzia�:
- Obl�on przez pana Sapieh�.
- Sprawiedliwe s�dy bo�e! - rzek� Kmicic. - On, kt�ry m�g� pot�g� z kr�lami si� r�wna�!... Nikt�e przy nim nie zosta�?
- W Tykocinie jest za�oga szwedzka. A przy osobie ksi�cia wojewody tylko si� pono troch� dworzan co wierniejszych zosta�o.
Kmicica pier� nape�ni�a si� rado�ci�. Ba� si� pomsty strasznego magnata nad Ole�k�, a chocia� zdawa�o mu si�, �e tej pom�cie pogr�kami swymi zapobieg�, ci�gle przecie trapi�a go ta my�l, �e lepiej i bezpieczniej by�oby Ole�ce i wszystkim Billewiczom mieszka� w Iwiej jamie ni� w Kiejdanach, pod r�k� ksi�cia, kt�ry nigdy nikomu nie przebaczy�. Teraz jednak, gdy on upad�, musieli tym samym przeciwnicy jego tryumfowa�; teraz, gdy go pozbawiono si�, znaczenia, gdy by� panem jednego tylko lichego zameczku, w kt�rym �ycia w�asnego i wolno�ci broni�, nie m�g� przecie my�le� o zem�cie; r�ka jego przesta�a ci�y� nad nieprzyjacio�y.
- Chwa�a b�d� Bogu! chwa�a b�d� Bogu! - powt�rzy� Kmicic.
I tak mia� g�ow� zaprz�tni�t� t� zmian� radziwi��owskich los�w i tym, co si� przez ca�y czas jego pobytu w Cz�stochowie zdarzy�o, i tym, gdzie jest ta, kt�r� pokocha�o jego serce, i tym, co si� z ni� sta�o - �e po raz trzeci spyta� Kiemlicza:
- M�wisz tedy, �e ksi�� z�aman?
- Z�aman ze szcz�tem - odpowiedzia� stary. - Czy wasza mi�o�� nie chory?
- Bok jeno piecze. Nic to! - odrzek� Kmicic.
I zn�w jechali w milczeniu. Strudzone konie zwalnia�y stopniowo kroku, a� wreszcie pocz�y i�� st�p�. Jednostajny ruch ten u�pi� znu�onego na �mier� pana Andrzeja - i spa� d�ugo, kiwaj�c si� na kulbace. Zbudzi�o go dopiero bia�e �wiat�o dzienne.
Obejrza� si� ze zdziwieniem doko�a, bo zda�o mu si� w pierwszej chwili, �e wszystko, co tej nocy przeszed�, to by� tylko sen; wreszcie spyta�:
- To wy, Kiemlicze? My spod Cz�stochowy jedziem?
- A jak�e, wasza mi�o��!
- A gdzie jeste�my?
- Oho! ju� w �l�sku. Ju� nas tu Szwedzi nie dostan�!
- To dobrze! - rzek� Kmicic oprzytomniawszy zupe�nie.
- A gdzie nasz mi�o�ciwy kr�l rezyduje?
- W G�ogowej.
- Tam te� pojedziemy panu do n�g si� pok�oni�, s�u�by ofiarowa�. Ale s�uchaj no, stary!
- S�ucham, wasza mi�o��!
Lecz Kmicic zamy�li� si� i nie od razu m�wi� pocz��. Widocznie co� w g�owie uk�ada�, waha� si�, rozwa�a�, na koniec rzek�:
- Nie mo�e by� inaczej!
- S�ucham, wasza mi�o��! - powt�rzy� Kiemlicz.
- Ni kr�lowi, ni nikomu z dworskich nie pisn��, ktom jest!... Zw� si� Babinicz, a jedziem z Cz�stochowy. O kolubrynie i o Kuklinowskim mo�ecie m�wi�... Ale nazwiska mego nie wspomina�, �eby tam moich intencyj na wspak nie wzi�to i za zdrajc� mnie nie poczytano, bom ja w za�lepieniu ksi�ciu wojewodzie wile�skiemu s�u�y� i jeszcze mu pomaga�, o czym na dworze mogli s�ysze�.
- Panie pu�kowniku! Po tym, czego wasza mi�o�� pod Cz�stochow� dokona�...
- A kto da �wiadectwo, �e to prawda, p�ki klasztor obl�ony?
- Stanie si� wedle rozkazu.
- Nadbie�y czas, �e prawda na wierzch wyjdzie - rzek� jakby do siebie Kmicic - ale pierwej musi si� pan nasz mi�o�ciwy sam przekona�... On te� da mi p�niej �wiadectwo!
Na tym urwa�a si� rozmowa. Tymczasem uczyni� si� dzie� zupe�ny. Stary Kiemlicz pocz�� piewa� godzinki, a Kosma i Damian wt�rowali mu basem. Droga by�a uci��liwa, bo mr�z trzyma� trzaskaj�cy, a przy tym ustawicznie zatrzymywano na drodze jad�cych i wypytywano o nowiny, zw�aszcza za� o to, czy Cz�stochowa broni si� jeszcze. Kmicic odpowiada�, �e si� broni i obroni, lecz pytaniom nie by�o ko�ca. Go�ci�ce roi�y si� od podr�nych, gospody wsz�dzie po drodze pozajmowane. Jedni chronili si� w g��b kraju z pogranicznych ziem Rzeczypospolitej przed uciskiem szwedzkim, drudzy pomykali ku granicom po wie�ci z kraju; raz w raz spotykano szlacht�, kt�ra maj�c do�� Szwed�w jecha�a, tak jak i Kmicic, s�u�by wygnanemu panu ofiarowa�. Czasem trafia�y si� i poczty pa�skie, czasem wi�ksze lub mniejsze oddzia�y �o�nierzy z tych wojsk, kt�re b�d� to dobrowolnie, b�d� na mocy uk�ad�w ze Szwedami przesz�y granice, jak na przyk�ad wojska pana kasztelana kijowskiego. Wie�ci z kraju ju� by�y o�ywi�y nadzieje tych exul�w i wielu gotowa�o si� do zbrojnego powrotu. W ca�ym �l�sku, a zw�aszcza w ksi�stwach raciborskim i opolskim, gotowa�o si� jak w garnku; pos�a�cy latali z listami do kr�la i od kr�la do pana kasztelana kijowskiego, do prymasa, do pana kanclerza Koryci�skiego, do pana Warszyckiego, kasztelana krakowskiego, pierwszego senatora Rzeczypospolitej, kt�ry ani na chwil� nie opu�ci� sprawy Jana Kazimierza.
Panowie ci, w porozumieniu z wielk� kr�low�, niezachwian� w nieszcz�ciu, porozumiewali si� i ze sob�, i z krajem, i z przedniejszymi w nim lud�mi, o kt�rych wiedziano, �e radzi by do wierno�ci prawemu panu powr�ci�. Swoj� drog� s�a� go�c�w i pan marsza�ek koronny, i hetmani, i wojsko, i szlachta gotuj�ca si� do chwycenia za bro�.
By�a to wilia do powszechnej wojny, kt�ra w niekt�rych miejscach ju� wybuch�a. Szwedzi t�umili te miejscowe porywy b�d� or�em, b�d� siekier� kata, lecz ogie�, zgaszony w jednym miejscu, natychmiast zapala� si� w drugim. Burza straszliwa zawis�a nad g�owami skandynawskich najezdnik�w; ziemia sama, lubo pokryta �niegami, pocz�a parzy� ich stopy; gro�ba i pomsta otacza�y ich ze wszystkich stron, straszy�y ich cienie w�asne.
Wi�c chodzili jak b��dni. Niedawne pie�ni tryumfu zamar�y im na ustach, i sami pytali siebie z najwi�kszym zdumieniem: �Jestli to ten sam nar�d, kt�ry wczoraj jeszcze opu�ci� w�asnego pana, podda� si� bez boju?�- Jak�e! panowie, szlachta, wojsko niebywa�ym w dziejach przyk�adem przesz�o do zwyci�zcy; miasta i zamki otwiera�y bramy; kraj by� zaj�ty. Nigdy podb�j nie kosztowa� mniej si� i krwi. Sami Szwedzi dziwi�c si� tej �atwo�ci, z jak� zaj�li pot�n� Rzeczpospolit�, nie mogli ukry� pogardy dla zwyci�onych, kt�rzy za pierwszym po�yskiem szwedzkiego miecza wyparli si� kr�la, ojczyzny, byle �ycia i dostatk�w w spokoju za�ywa� albo nowych w zamieszaniu naby�. To, co w swoim czasie m�wi� cesarskiemu pos�owi Lisoli Wrzeszczowicz, powtarza� sam kr�l i wszyscy jenera�owie szwedzcy: �Nie ma w tym narodzie m�stwa, nie ma sta�o�ci, nie ma �adu, nie ma wiary ani patriotyzmu! - musz� zgin��!�
Zapomnieli, �e ten nar�d ma jeszcze jedno uczucie, to w�a�nie, kt�rego ziemskim wyrazem by�a Jasna G�ra.
I w tym uczuciu by�o jego odrodzenie.
Wi�c huk dzia�, kt�ry odezwa� si� pod �wi�tym przybytkiem, odezwa� si� zarazem we wszystkich sercach magnackich, szlacheckich, mieszcza�skich i ch�opskich. Okrzyk zgrozy rozleg� si� od Karpat do Ba�tyku i olbrzym rozbudzi� si� z odr�twienia.
- To inny nar�d! - m�wili ze zdumieniem jenera�owie szwedzcy.
I pocz�wszy od Arfuida Wittenberga, a sko�czywszy na komendantach pojedynczych zamk�w, wszyscy s�ali do bawi�cego w Prusach Karola Gustawa wie�ci pe�ne przera�enia.
Ziemia usuwa�a im si� spod n�g; zamiast dawnych przyjaci�, potykali wsz�dy wrog�w; zamiast poddania si�, op�r; zamiast obawy, dzik� i gotow� na wszystko odwag�; zamiast mi�kko�ci, okrucie�stwo; zamiast cierpliwo�ci, zemst�.
A tymczasem z r�k do r�k przelatywa� tysi�cami w ca�ej Rzeczypospolitej manifest Jana Kazimierza, kt�ry poprzednio, ju� ze �l�ska wydany, zrazu nie budzi� echa. Teraz przeciwnie, widywano go po zamkach jeszcze nie zaj�tych. Gdzie tylko nie ci�y ta szwedzka r�ka, tam szlachta zbiera�a si� w kupy i kupki i bi�a si� w piersi s�uchaj�c wznios�ych s��w wygnanego kr�la, kt�ry wytykaj�c b��dy i grzechy rozkazywa� nie traci� nadziei i do ratunku upad�ej Rzeczypospolitej si� zrywa�.
�Nie min�� jednak czas (pisa� Jan Kazimierz), chocia� tak ju� daleko post�pi� nieprzyjaciel, aby�my utraconych prowincyj i miast odzyska� nie mogli, i Bogu powinnej chwa�y powr�ci�, sprofanowane ko�cio�y krwi� nieprzyjacielsk� nasyci�, a wolno�ci i prawa dawne w klub� zwyczajn� i staropolskie postanowienie wprowadzi� nie mogli; byle si� tylko ta staropolska cnota i ona staro�ytnych przodk�w Uprzejmo�ci i Wierno�ci waszych ku Panu observantia, i mi�o��, z jakowej si� przed r�nymi narodami nasz dziad Zygmunt Pierwszy szczyci�, powr�ci�a. Przyst�pi�a ju� tedy pierwszych wyst�pk�w odmiana ku cnocie. Komu B�g i wiara Jego �wi�ta pierwsza nad wszystko dobro, przeciwko temu szwedzkiemu nieprzyjacielowi Uprzejmo�ci i Wierno�ci wasze powsta�cie. Nie czekajcie wodz�w i wojew�d albo takiego porz�dku, jaki w pospolitym prawie opisany. Ju� teraz mi�dzy Uprzejmo�ciami i Wierno�ciami waszymi nieprzyjaciel wszystkie te rzeczy pomi�sza�; ale jeden do drugiego, trzeci do dwu, czwarty do trzech, pi�ty do czterech i tak per consequens, by te� ka�dy i z w�asnymi poddanymi zgromad�cie si�, a gdzie s�uszna, na jaki op�r zwied�cie si�. Tam sobie wodza obierzecie dopiero. Jedna do drugiej kupy wi��cie si� i s�uszne ju� z siebie wojsko uczyniwszy, wodza nad nim wiadomego obrawszy, osoby naszej poczekajcie, nie opuszczaj�c okazji, gdyby si� trafi�a, do pora�enia nieprzyjaciela. My, byleby�my o okazji i gotowo�ci, i sk�onno�ci ku nam Uprzejmo�ci i Wierno�ci waszych us�yszeli, zaraz natychmiast przyb�dziemy i zdrowie nasze tam po�o�ymy, gdzie zaszczycenie ca�o�ci ojczyzny potrzebowa� b�dzie.�
Uniwersa� ten odczytywano nawet w obozie Karola Gustawa, nawet po zamkach szwedzkie za�ogi maj�cych, i wsz�dzie gdzie si� tylko polskie chor�gwie znajdowa�y. Szlachta �zami oblewa�a ka�de s�owo kr�lewskie, dobrego pana �a�uj�c, i z�przysi�ga�a sobie na krzy�ach, na wizerunkach Naj�wi�tszej Panny i szkaplerzach woli jego uczyni� zado��. �eby za� gotowo�ci swej z�o�y� dow�d, p�ki zapa� tla� w sercach a �zy nie obesch�y, siadano, nie czekaj�c d�ugo, tu i owdzie na ko� i rzucano si� jeszcze �za ciep�a� na Szwed�w.
W ten spos�b mniejsze oddzia�y szwedzkie topnie� i gin�� pocz�y. Dzia�o si� to na Litwie, �mudzi, Mazowszu, Wielko- i Ma�opolsce. Nieraz szlachta zebrawszy si� u s�siada na chrzciny, imieniny, na wesele lub kulig, bez �adnych wojowniczych zamiar�w, ko�czy�a na tym zabaw�, �e popiwszy uderza�a jak grom i wycina�a w pie� poblisk� szwedzk� komend�. Po czym kulig w�r�d pie�ni i okrzyk�w, przybieraj�c po drodze tych, kt�ry si� �ochoci� chcieli, jecha� dalej, zmienia� si� w t�um chciwy krwi, z t�umu w �parti�, kt�ra ju� sta�� rozpoczyna�a wojn�. Poddani ch�opi i czelad� ca�ymi t�umami garn�li si� do zabawy; inni donosili o pojedynczych Szwedach lub pomniejszych oddzia�ach, po wsiach nieostro�nie roztasowanych. I liczba �kulig�w� i �maszkar� zwi�ksza�a si� z dniem ka�dym. Weso�o�� i fantazja, w�a�ciwa narodowi, miesza�a si� do tych krwawych zabaw.
Ch�tnie przebierano si� za Tatar�w, kt�rych samo imi� nape�nia�o trwog� Szwed�w, dziwne bowiem kr��y�y mi�dzy nimi wie�ci i bajki o dziko�ci i straszliwym a okrutnym m�stwie tych syn�w krymskich step�w, z kt�rymi Skandynawowie nie spotkali si� dot�d nigdy. �e za� wiedziano powszechnie, i� chan w sto tysi�cy, okr�g�o, ordy idzie w pomoc Janowi Kazimierzowi, a szlachta ha�asowa�a napadaj�c na komendy, powsta�o st�d dziwne zamieszanie.
Pu�kownicy i komendanci szwedzcy w wielu miejscach byli istotnie przekonani, �e Tatarzy ju� nadeszli, i cofali si� na gwa�t do wi�kszych fortec lub oboz�w, roznosz�c wsz�dzie wie�� fa�szyw� i trwog�. Tymczasem okolice, kt�re pozby�y si� w ten spos�b nieprzyjaciela, mog�y si� zbroi� i niesforne t�uszcze w rz�dniejsze wojsko zamienia�.
Lecz gro�niejsze jeszcze dla Szwed�w od kulig�w szlacheckich i od samych Tatar�w by�y ruchy ch�opskie. Od dawna, od pierwszego dnia obl�enia Cz�stochowy, pocz�o wrze� pomi�dzy ludem i spokojni a cierpliwi dot�d oracze j�li tu i owdzie stawia� op�r i tu i owdzie chwyta� za kosy i cepy, a szlachcie pomaga�. Bystrzejsi jenera�owie szwedzcy z najwi�ksz� obaw� patrzyli na te chmury, kt�re lada chwila mog�y si� zmieni� w potop prawdziwy i poch�on�� bez ratunku naje�d�c�w.
Postrach wydawa� im si� najw�a�ciwszym �rodkiem, by zgnie�� w zarodzie straszne niebezpiecze�stwo. Karol Gustaw g�aska� jeszcze i pochlebnymi s�owy utrzymywa� te chor�gwie polskie, kt�re za nim do Prus posz�y. Nie szcz�dzi� te� pochlebstw panu chor��emu Koniecpolskiemu, s�ynnemu regimentarzowi spod Zbara�a. Ten sta� przy jego boku z sze�ciu tysi�cami niezr�wnanej jazdy, kt�ra przy pierwszym nieprzyjacielskim starciu z elektorem taki postrach i zniszczenie roznios�a mi�dzy Prusakami, �e elektor, zaniechawszy boju, co pr�dzej na uk�ady si� zgodzi�.
S�a� kr�l szwedzki tak�e listy do hetman�w, do magnat�w i szlachty, pe�ne �aski, obietnic i zach�ca�, by mu wierno�ci dochowali. Lecz jednocze�nie wyda� rozkazy swym jenera�om i komendantom niszczenia ogniem i mieczem wszelkiego oporu wewn�trz kraju, a zw�aszcza wycinania w pie� kup ch�opskich. Rozpocz�� si� tedy okres �elaznych rz�d�w �o�nierskich. Szwedzi porzucili pozory przyja�ni. Miecz, ogie�, rabunek, ucisk zast�pi�y dawn� udawan� �yczliwo��. Z zamk�w komenderowano pot�ne oddzia�y jazdy i piechoty w po�cigu za kuligami. R�wnano z ziemi� ca�e wsie, palono dwory, ko�cio�y i plebanie. Je�c�w szlacht� oddawano w r�ce katom; ch�opom wzi�tym w niewol� obcinano prawe r�ce i puszczano do dom�w. Szczeg�lnie sro�y�y si� owe oddzia�y w Wielkopolsce, kt�ra jak najpierwsza si� podda�a, tak te� najpierwsza podnios�a si� przeciw obcemu panowaniu. Komendant Stein rozkaza� tam pewnego razu poucina� r�ce przesz�o trzystu ch�opom pochwyconym z broni� w r�ku. Po miasteczkach pobudowano sta�e szubienice i co dzie� ubierano je nowymi ofiarami. To� samo czyni� Magnus de la Gardie na Litwie i �mudzi, gdzie naprz�d za�cianki, a za nimi i ch�opstwo bro� chwyci�o. �e za� w og�le w zamieszaniu trudno by�o Szwedom odr�ni� w�asnych obro�c�w od nieprzyjaci�, przeto nie szcz�dzono nikogo.
Lecz ogie� podsycany krwi�, zamiast gasn��, wzmaga� si� coraz wi�cej i rozpocz�a si� wojna, w kt�rej obu stronom nie chodzi�o ju� o same zwyci�stwa, o zamki i miasta lub prowincje, ale o �mier� i �ycie. Okrucie�stwo wzmaga�o nienawi��, i pocz�to nie walczy�, lecz t�pi� si� wzajemnie bez mi�osierdzia.

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

pajaa1981.pev.pl

potop46 (2)

po polsku

Menu