potop45 (2)

Indeks

po polsku

J�zyk polski:

Henryk Sienkiewicz �Potop�

Rozsadzenie olbrzymiej kolubryny uczyni�o istotnie pogn�biaj�ce na Millerze wra�enie, gdy� jego wszystkie nadzieje wspiera�y si� dot�d na tym dziale. Ju� i piechota by�a do szturmu gotowa, ju� przygotowano drabiny i stosy faszyn, teraz trzeba by�o wszelk� my�l szturmu porzuci�.
Zamiar wysadzenia klasztoru w powietrze za pomoc� podkop�w spe�zn�� tak�e na niczym. Sprowadzeni poprzednio g�rnicy z Olkusza �upali wprawdzie ska�� zbli�aj�c si� na ukos ku klasztorowi, lecz robota sz�a t�po. Robotnicy mimo wszelkich ostro�no�ci padali g�stym trupem od wystrza��w ko�cielnych, a pracowali niech�tnie. Wielu wola�o gin�� ni� przyczynia� si� do zguby �wi�tego miejsca.
Miller czu� co dzie� wzrastaj�cy op�r; mrozy odbiera�y reszt� odwagi zniech�conemu wojsku, mi�dzy kt�rym szerzy� si� z dnia na dzie� przestrach i wiara, �e zdobycie tego klasztoru nie le�y w mocy ludzkiej.
Wreszcie i sam Miller pocz�� traci� nadziej�, a po wysadzeniu kolubryny po prostu zdesperowa�. Ogarn�o go uczucie zupe�nej niemocy i bezw�adno�ci.
Nazajutrz, skoro dzie�, zwo�a� wi�c rad�, ale pono dlatego tylko, by od oficer�w us�ysze� zach�t� do opuszczenia fortecy.
Pocz�li si� zbiera�, wszyscy znu�eni i pos�pni. W niczyich oczach nie by�o ju� nadziei ani wojskowej fantazji. Milcz�c zasiedli ko�o sto�u w ogromnej i zimnej izbie, w kt�rej para oddech�w poprzes�ania�a im twarze, i patrzyli spoza niej jakby spoza chmur. Ka�dy w duszy czu� wyczerpanie i znu�enie, ka�dy m�wi� sobie w duchu, �e nie ma �adnej rady do udzielenia, chyba tak�, z kt�r� lepiej si� pierwszemu nie wyrywa�. Wszyscy czekali na to, co powie Miller; on za� kaza� przede wszystkim przynie�� obficie wina grzanego, dufaj�c, �e pod wp�ywem gor�cego napitku �atwiej wydob�dzie szczer� my�l z tych milcz�cych postaci i zach�t� do odst�pienia od onej fortecy.
Na koniec, gdy s�dzi�, �e wino skutek sw�j ju� uczyni�o, w nast�puj�ce ozwa� si� s�owa:
- Czy uwa�acie, waszmo�ciowie, �e �aden z pan�w polskich pu�kownik�w nie przyszed� na t� narad�, chocia� pos�a�em wszystkim wezwanie?
- Waszej dostojno�ci zapewne wiadomo, �e pacho�kowie polskich chor�gwi znale�li przy �owieniu ryb srebro klasztorne i �e pobili si� o nie z naszymi �o�nierzami. Kilkunastu ludzi na �mier� usieczono.
- Wiem. Cz�� tego srebra zdo�a�em wyrwa� z ich r�k, nawet wi�ksz� cz��. Jest ona teraz tu, i namy�lam si�, co z ni� uczyni�.
- St�d zapewne gniewy pan�w pu�kownik�w. Powiadaj�, �e skoro Polacy to srebro znale�li, to si� Polakom nale�y.
- O, to racja! - zawo�a� Wrzeszczowicz.
- Wed�ug mego zdania, jest pewna racja - odpowiedzia� Sadowski - i tak my�l�, �e gdyby� waszmo��, panie hrabio, je znalaz�, nie uwa�a�by� za potrzebne dzieli� si� nim nie tylko z Polakami, ale nawet i ze mn�, kt�ry jestem Czechem...
- Przede wszystkim, panie, nie dziel� twojej �yczliwo�ci dla nieprzyjaci� naszego kr�la - odpar� chmurno Wrzeszczowicz.
- Ale my, panie, dzi�ki tobie musimy podzieli� si� z tob� wstydem i ha�b�, nie mog�c nic wsk�ra� przeciw fortecy, pod kt�r� nas nam�wi�e�.
- Tak wi�c pan straci�e� ju� wszelk� nadziej�?
- A pan, czy j� masz jeszcze do podzia�u?
- Jakby� pan wiedzia�, i s�dz�, �e ci panowie ch�tniej podziel� si� ze mn� moj� nadziej� ni� z panem jego boja�ni�.
- Czy czynisz mnie tch�rzem, panie Wrzeszczowicz?
- Nie przypisuj� panu wi�cej odwagi, ni� okazujesz!
- Ja za� przypisuj� panu mniej!
- A ja - rzek� Miller, kt�ry od niejakiego czasu niech�tnie spogl�da� na Wrzeszczowicza, jako na instygatora nieszcz�snej wyprawy - postanawiam srebro odes�a� do klasztoru. Mo�e dobro� i �aska wi�cej wsk�ra przeciw tym nieu�ytym mnichom ni� kule i armaty. Niech zrozumiej�, �e chcemy opanowa� fortec�, nie ich skarby.
Oficerowie ze zdziwieniem spojrzeli na Millera, tak ma�o przywykli do podobnej wspania�omy�lno�ci z jego strony. Wreszcie Sadowski rzek�:
- Nic lepszego nie mo�na uczyni�, bo zarazem zamknie si� g�b� polskim pu�kownikom, kt�rzy do srebra pretensje roszcz�. W twierdzy uczyni to tak�e z pewno�ci� dobre wra�enie.
- Najlepsze wra�enie uczyni �mier� owego Kmicica - odpar� Wrzeszczowicz.
- Spodziewam si�, �e tam Kuklinowski ju� go ze sk�ry ob�upi�.
- Mniemam i ja, �e ju� nie �yje - odpowiedzia� Miller. - Ale nazwisko owo przypomina mi nasz� strat� niczym nie wynagrodzon�. By�o to najwi�ksze dzia�o w ca�ej artylerii jego kr�lewskiej mo�ci. Nie ukrywam panom, �e wszystkie nadzieje moje na nim polega�y. Wy�om ju� by� uczyniony, strach w twierdzy szerzy� si�. Jeszcze par� dni, a byliby�my ruszyli do szturmu. Teraz za nic ca�a praca, za nic wszystkie wysilenia. Mur jednego dnia naprawi�. A te dzia�a, kt�rymi jeszcze rozporz�dzamy, nie lepsze od fortecznych, i �atwo porozbijane by� mog�. Wi�kszych nie ma sk�d wzi��, bo ich i pan marsza�ek Wittenberg nie posiada. Mo�ci panowie! Im d�u�ej si� nad tym zastanawiam, tym kl�ska wydaje mi si� straszniejsz�!... I pomy�le�, �e jeden cz�owiek j� zada�!... Jeden pies! Jeden szatan!... Oszale� przyjdzie! do wszystkich rogatych diab��w!...
Tu Miller uderzy� pi�ci� w st�, bo go gniew niepohamowany pochwyci�, tym okrutniejszy, �e bezsilny. Po chwili zakrzykn��:
- A co jego kr�lewska mo�� powie, gdy go wie�� o tej stracie dojdzie?!...
Po chwili zn�w:
- A co my poczniem?... Z�bami tej ska�y nie zgryziem ! Bogdaj zaraza tych zabi�a, kt�rzy mnie pod t� twierdz� namawiali!...
To rzek�szy porwa� puchar kryszta�owy i w uniesieniu grzmotn�� nim o pod�og�, a� kryszta� rozbi� si� na proch.
Oficerowie milczeli. Nieprzystojne uniesienie jenera�a, w�a�ciwsze ch�opu ni� wojownikowi tak wysok� piastuj�cemu godno��, zrazi�o do� serca i skwasi�o do reszty humory.
- Rad�cie, panowie! - zakrzykn�� Miller.
- Radzi� mo�na tylko spokojnie - odpar� ksi�� Heski.
Miller pocz�� sapa� i wyparskiwa� gniew nozdrzami. Po niejakim czasie uspokoi� si� i wodz�c oczyma po obecnych, jakby zach�caj�c ich wzrokiem, rzek�:
- Przepraszam waszmo�ci�w, ale gniew m�j nie dziwota. Nie b�d� wspomina� tych miast, kt�rem, obj�wszy komend� po Torstensonie, zdoby�, bo nie chc� wobec tera�niejszej kl�ski dawn� fortun� si� chlubi�. Wszystko to, co si� pod t� twierdz� dzieje, ludzki rozum po prostu przechodzi. Jednak�e radzi� trzeba... Po to wa�pan�w wezwa�em. Obradujcie wi�c... i co wi�kszo�ci� na radzie postanowimy, to spe�ni�.
- Niech wasza dostojno�� da nam przedmiot do obrady - rzek� ksi�� Heski. - Mamyli obradowa� jedynie nad zdobyciem fortecy czy te� i nad tym, czy nie lepiej ust�pi�?
Miller nie chcia� stawia� kwestii tak jasno, a przynajmniej nie chcia�, aby owo: albo - albo, wysz�o po raz pierwszy z jego ust, dlatego rzek�:
- Niech ka�dy z pan�w m�wi szczerze, co my�li. Wszystkim nam o dobro i chwa�� jego kr�lewskiej mo�ci chodzi� powinno.
Lecz �aden z oficer�w nie chcia� tak�e pierwszy z propozycj� odst�pienia wyst�powa�, wi�c zn�w nasta�o milczenie.
- Panie Sadowski ! - rzek� po chwili Miller g�osem, kt�ry stara� si� uczyni� przyjaznym i �askawym - pan szczerzej m�wisz od innych, co my�lisz, bo reputacja pa�ska zabezpiecza go od wszelkich podejrze�...
- My�l�, jenerale - odpar� pu�kownik - �e �w Kmicic by� jednym z najwi�kszych tegoczesnych �o�nierzy i �e po�o�enie nasze jest desperackie...
- Wszak�e pan by�e� za odst�pieniem od twierdzy?...
- Za pozwoleniem waszej dostojno�ci, by�em tylko za tym, aby nie rozpoczyna� obl�enia... To wcale inna rzecz.
- Wi�c co pan teraz radzisz?
- Teraz odst�puj� g�os panu Wrzeszczowiczowi...
Miller zakl�� jak poganin.
- Pan Weyhard b�dzie za ca�� t� nieszcz�sn� wypraw� odpowiada�! - rzek�.
- Nie wszystkie moje rady spe�niono - odpowiedzia� zuchwale Wrzeszczowicz - m�g�bym te� �mia�o zrzuci� z siebie odpowiedzialno��. Byli tacy, kt�rzy je krzy�owali. Byli tacy, kt�rzy dziwn� zaiste i niewyt�umaczon� �ywi�c dla ksi�y �yczliwo��, odmawiali jego dostojno�� od wszelkich surowszych �rodk�w. Radzi�em, �eby owych ksi�y pos�uj�cych powiesi�, i jestem przekonany, �e gdyby to si� sta�o, postrach otworzy�by nam ju� bramy tego kurnika.
Tu Wrzeszczowicz pocz�� patrze� na Sadowskiego, lecz nim ten zdoby� si� na odpowied�, wmiesza� si� ksi�� Heski.
- Nie nazywaj, hrabio, tej twierdzy kurnikiem - rzek� - bo im bardziej zmniejszasz jej znaczenie, tym bardziej powi�kszasz nasz� ha�b�.
- Niemniej radzi�em, by pos��w powiesi�. Postrach i zawsze postrach, oto com od rana do wieczora powtarza�, lecz pan Sadowski pogrozi� dymisj� i ksi�a odeszli bezpiecznie.
- Id�, panie hrabio, dzisiaj do fortecy - odpowiedzia� Sadowski - wysad� prochami najwi�ksz� ich armat�, jak to uczyni� z nasz� �w Kmicic, a r�cz� ci, �e to wi�kszy rozszerzy postrach ni� zb�jeckie pos��w mordowanie!...
Wrzeszczowicz zwr�ci� si� wprost do Millera:
- Wasza dostojno��! S�dz�, �e�my si� tu na narad�, nie nie na krotofile zebrali!
- Czy masz waszmo�� co, pr�cz czczych wyrzut�w, do powiedzenia?- spyta� Miller.
- Mam, pomimo weso�o�ci tych pan�w, kt�rzy mogliby sw�j humor do lepszych czas�w zachowa�.
- O Laertiadesie, z fortel�w swych znany! - zakrzykn�� ksi�� Heski.
- Panowie! - Odpowiedzia� Wrzeszczowicz - wiadomo powszechnie, �e nie Minerwa jest waszym opieku�czym b�stwem, a poniewa� Mars wam nie dopisa� i zrzekli�cie si� waszych g�os�w, pozw�lcie mnie m�wi�.
- G�ra st�ka� poczyna. zaraz ujrzymy mysi ogonek! - dorzuci� Sadowski.
- Prosz� o milczenie! - rzek� surowo Miller.
- M�w, panie hrabio, pami�taj tylko, �e dot�d rady twoje wyda�y gorzkie owoce.
- Kt�re mimo zimy spo�ywa� musimy na kszta�t zaple�nia�ych suchar�w! - wtr�ci� ksi�� Heski.
- Tym si� t�umaczy, dlaczego wasza ksi��ca mo�� pijesz tyle wina - odpar� Wrzeszczowicz - a cho� wino nie zast�pi przyrodzonego dowcipu, pomaga ci za to do weso�ego strawienia nawet ha�by. Lecz mniejsza o to! Wiem dobrze, i� w fortecy jest partia, kt�ra od dawna podda� si� pragnie, i tylko nasza niemoc z jednej, a nadludzki up�r przeora z drugiej strony utrzymuje j� w karbach. Nowy postrach doda jej nowych si�, dlatego nale�y nam okaza�, �e nic sobie nie robimy ze straty dzia�a, i szturmowa� tym usilniej.
- Czy to ju� wszystko?
- Cho�by to by�o wszystko, s�dz�, �e podobna rada zgodniejsz� jest z honorem szwedzkich �o�nierzy ni� ja�owe z niej drwiny przy kielichach i ni� wysypianie si� po pijatyce. Ale to nie wszystko. Nale�y rozpu�ci� mi�dzy naszymi �o�nierzami, a zw�aszcza mi�dzy polskimi wie��, �e g�rnicy, kt�rzy teraz nad za�o�eniem miny pracuj�, odkryli stary przech�d podziemny, ci�gn�cy si� pod sam klasztor i ko�ci�...
- Masz waszmo�� s�uszno��, to dobra rada! - rzek� Miller.
- Gdy wie�� ta mi�dzy naszymi i polskimi �o�nierzami si� rozszerzy, sami Polacy b�d� namawia� mnich�w do poddania si�, bo i im chodzi, r�wnie jak mnichom, aby to gniazdo zabobon�w ocala�o.
- Jak na katolika, to nie�le! - mrukn�� Sadowski.
- Gdyby s�u�y� Turkom, nazywa�by Rzym gniazdem zabobon�w! - odpowiedzia� ksi�� Heski.
- Wtedy Polacy wy�l� niezawodnie od siebie pos��w do ksi�y- m�wi� dalej Weyhard - owa partia w klasztorze, kt�ra dawno si� chce podda�, pod wp�ywem przera�enia ponowi swe usilno�ci, i kto wie, czy nie zmusz� przeora i opornych do otworzenia bram.
- �Zginie miasto Priama przez podst�p boskiego Laertydy...� - pocz�� deklamowa� ksi�� Heski.
- Dalib�g, czysta historia troja�ska, a jemu si� zdaje, �e co� nowego wymy�li�! - odpowiedzia� Sadowski.
Lecz Millerowi rada podoba�a si�, bo w samej rzeczy nie by�a z��. Partia, o kt�rej Wrzeszczowicz wspomina�, istnia�a w klasztorze. Nawet niekt�rzy ksi�a s�abszego ducha do niej nale�eli. Pr�cz tego przestrach m�g� si� rozszerzy� pomi�dzy za�og�, ogarn�� nawet tych, kt�rzy dot�d chcieli si� broni� do ostatniej kropli krwi.
- Popr�bujemy, popr�bujemy! - m�wi� Miller, kt�ry jak ton�cy chwyta� si� ka�dej deski i �atwo od rozpaczy przechodzi� do nadziei. - Ale czy Kali�ski albo Zbro�ek zgodz� si� jeszcze pos�owa� do klasztoru, czy uwierz� w �w podkop i czy zechc� ksi�om o nim oznajmi�?
- W ka�dym razie Kuklinowski zgodzi si� - odrzek� Wrzeszczowicz - ale lepiej b�dzie, �eby i on wierzy� naprawd� w istnienie przechodu.
Wtem t�tent rozleg� si� przed kwater�.
- Ow� i pan Zbro�ek przyjecha� - rzek� ksi�� Heski spogl�daj�c przez okno.
Po chwili w sieni zabrz�cza�y ostrogi i Zbro�ek wszed�, a raczej wpad� do izby. Twarz jego by�a blada, wzburzona, i zanim oficerowie zd��yli spyta� o powody tego pomieszania, pu�kownik zakrzykn��:
- Kuklinowski nie �yje!
- Jak to? Co wa�� m�wisz? Co si� sta�o? - spyta� Miller.
- Pozw�lcie mi odetchn�� - rzek� Zbro�ek - bo to, com widzia�, imaginacj� przechodzi...
- M�w pr�dzej! zamordowanoli go? - zawo�ali wszyscy.
- Kmicic! - odpar� Zbro�ek.
Oficerowie zerwali si� wszyscy ze swych miejsc i pocz�li patrzy� na Zbro�ka jak na szalonego; on za�, wyrzucaj�c nozdrzami szybkie k��by pary, tak m�wi�:
- Gdybym nie widzia�, oczom bym nie wierzy�, bo to nieludzka moc. Kuklinowski nie�ywy, trzech �o�nierzy zabitych, a Kmicica ani �ladu. Wiedzia�em, �e to straszny cz�owiek. Reputacja jego w ca�ym kraju znana... �eby jednak, b�d�c je�cem, zwi�zanym, nie tylko si� wyrwa�, ale pobi� �o�nierzy i Kuklinowskiego storturowa�... tego cz�owiek nie m�g� dokona�, to chyba diabe�!
- Co� podobnego nigdy si� nie przygodzi�o... To niepodobne do wiary!- szepn�� Sadowski.
- Pokaza� ten Kmicic, co umie! - odrzek� ksi�� Heski. - A nie wierzyli�my wczoraj Polakom, gdy nam m�wili, co to za ptak; my�leli�my, �e koloryzuj�, jak oni zwykle.
- Oszale�! - krzykn�� Wrzeszczowicz.
Miller trzyma� si� r�kami za g�ow� i nic nie m�wi�. Gdy wreszcie podni�s� oczy, b�yskawice gniewu krzy�owa�y si� w nich z b�yskawicami podejrze�.
- Panie Zbro�ek - rzek� - cho�by to by� szatan, nie cz�owiek, bez pomocy, bez jakowej� zdrady nie m�g�by on tego dokona�. Kmicic mia� tu swoich admirator�w, a Kuklinowski swych wrog�w i waszmo�� nale�a�e� do ich liczby.
Zbro�ek by� to w ca�ym znaczeniu tego s�owa zuchwa�y �o�nierz, dlatego us�yszawszy zarzut do siebie wymierzony, przyblad� jeszcze mocniej, zerwa� si� z miejsca, zbli�y� si� do Millera i zast�piwszy mu drog� spojrza� wprost w oczy.
- Czy wasza dostojno�� mnie pos�dzasz?... - zapyta�.
Nasta�a bardzo ci�ka chwila. Wszyscy obecni nie mieli najmniejszej w�tpliwo�ci, i� je�li Miller da odpowied� twierdz�c�, nast�pi niechybnie co� strasznego i nies�ychanego w dziejach wojskowych. Wszystkie r�ce spocz�y na r�koje�ciach rapier�w. Sadowski obna�y� nawet sw�j zupe�nie.
Lecz w tej chwili oficerowie ujrzeli przez okna, i� podw�rzec zaroi� si� od polskich je�d�c�w. Prawdopodobnie przybywali oni tak�e z wie�ciami o Kuklinowskim, wszelako w razie zaj�cia stan�liby niechybnie po stronie Zbro�ka. Widzia� ich i Miller, a lubo blado�� w�ciek�o�ci wyst�pi�a mu na twarz, jednak pohamowa� si� i udaj�c, �e nie spostrzega nic wyzywaj�cego w post�powaniu Zbro�ka, odpar� g�osem, kt�ry stara� si� uczyni� naturalnym:
- Opowiedz nam wasza mo�� szczeg�owo, jak si� to sta�o?
Zbro�ek sta� jeszcze czas jaki� z rozd�tymi nozdrzami, lecz opami�ta� si� tak�e, a przy tym my�l jego zwr�ci�a si� w inn� stron�, gdy� towarzysze, kt�rzy w�a�nie nadjechali, weszli do izby.
- Kuklinowski zamordowan! - powtarzali jeden za drugim.
- Kuklinowski zabit!
- Oddzia� jego rozprasza si�! �o�nierze jego szalej�!
- Pozw�lcie, panowie, przyj�� do s�owa panu Zbro�kowi, kt�ry pierwszy przyni�s� nowin�! - zawo�a� Miller.
Po chwili uciszy�o si� i pan Zbro�ek tak m�wi� pocz��:
- Wiadomo panom, �em na ostatniej naradzie wyzwa� Kuklinowskiego na kawalerski parol. By�em admiratorem Kmicica, prawda, bo i wy, cho� jego nieprzyjaciele, musicie przyzna�, �e nie lada kto m�g� spe�ni� takie dzie�o, jak owo rozsadzenie tej armaty. Odwag� i w nieprzyjacielu ceni� nale�y, dlatego poda�em mu r�k�, ale on mi swej umkn�� i zdrajc� mnie nazwa�. Wi�c pomy�la�em sobie: niech Kuklinowski czyni z nim, co chce... Chodzi�o mi jeno o to, �eby je�li Kuklinowski post�pi sobie z nim przeciwnie rycerskiemu honorowi, nies�awa tego uczynku na wszystkich Polak�w, a mi�dzy innymi i na mnie, nie spad�a. Dlatego to chcia�em si� koniecznie z Kuklinowskim bi�, i dzi� rano wzi�wszy dw�ch towarzysz�w pojecha�em do jego obozu. Przyje�d�amy do kwatery... Powiadaj�: �Nie masz go!� Posy�am tu, nie masz go!... W kwaterze m�wi�, �e i na noc wcale nie wraca�, ale nie byli niespokojni, bo my�leli, �e u waszej dostojno�ci zosta�. A� jeden �o�nierz powiada, �e w nocy pojecha� z Kmicicem w pole do stod�ki, w kt�rej mia� go przypieka�. Jad� do stod�ki, wierzeje otwarte. Wchodz�, widz�: wisi nagie cia�o na belce... Pomy�la�em, �e Kmicic, a� gdy oczy do mroku przywyk�y, patrz�, �e trup jaki� chudy i ko�cisty, a tamten wygl�da� jak Herkules... Dziwno mi by�o, �eby si� m�g� tak skurczy� przezjedn� noc... Zbli�am si� tu� - Kuklinowski!
- Na belce? - spyta� Miller.
- Tak jest! Prze�egna�em si�... My�l�: czary, omam czy co?... Dopiero jakem zobaczy� trupy trzech �o�nierzy, prawda stan�a przede mn� jako �ywa. Ten straszny cz�ek pobi� tamtych, tego powiesi� i przypiek� po katowsku, a sam uszed�!
- Do �l�skiej granicy niedaleko! - rzek� Sadowski.
Nasta�a chwila milczenia.
Wszelkie podejrzenie co do udzia�u Zbro�ka zgas�o w duszy Millera. Lecz sam wypadek zmiesza� go, przerazi� i nape�ni� jakim� nieokre�lonym niepokojem. Widzia� naoko�o pi�trz�ce si� niebezpiecze�stwa, a raczej gro�ne ich cienie, przeciw kt�rym ani wiedzia�, jak walczy�; czu�, �e otoczy� go jaki� �a�cuch niepomy�lno�ci. Pierwsze ogniwa le�a�y przed jego oczyma, lecz dalsze otacza� jeszcze mrok przysz�o�ci. Opanowa�o go takie uczucie, jakby mieszka� w pop�kanym domu, kt�ry lada chwila m�g� mu si� zwali� na g�ow�. Niepewno�� przygniot�a go niezno�nym ci�arem, i pyta� sam siebie, do czego ma r�k przy�o�y�?
Wtem Wrzeszczowicz uderzy� si� w czo�o.
- Na Boga! - rzek�. - Od wczoraj, jakem tego Kmicica ujrza�, wydawa�o mi si�, �e ja go kiedy� zna�em. Teraz zn�w widz� przed sob� t� twarz, przypominam sobie d�wi�k mowy. Musia�em go chyba spotka� na kr�tko i po ciemku, wieczorem, ale mi po g�owie chodzi... chodzi...
Tu pocz�� trze� r�k� czo�o. - Co nam z tego? - rzek� Miller - nie skleisz, panie hrabio, armaty, cho�by� sobie przypomnia�; nie wskrzesisz Kuklinowskiego!
Tu zwr�ci� si� do oficer�w:
- Komu wola, panowie, za mn� na miejsce wypadku!
Wszyscy chcieli jecha�, bo wszystkich podnieca�a ciekawo��.
Podano wi�c konie i ruszyli rysi�, a jenera� na czele. Zbli�ywszy si� do stod�ki ujrzeli kilkudziesi�ciu je�d�c�w polskich, rozrzuconych naoko�o owego zabudowania na drodze i po polu.
- Co to za ludzie? - spyta� Zbro�ka Miller.
- To musz� by� Kuklinowskiego. M�wi� waszej dostojno�ci, �e ta ho�ota po prostu poszala�a...
To rzek�szy Zbro�ek pocz�� kiwa� na jednego z je�d�c�w.
- Bywaj, bywaj! �ywo!
�o�nierz podjecha�.
- Wy spod Kuklinowskiego?
- Tak jest.
- A gdzie reszta pu�ku?
- Rozbie�eli si�. M�wi�, �e nie chc� d�u�ej s�u�y� przeciw Jasnej G�rze.
- Co on m�wi�? - spyta� Miller.
Zbro�ek wyt�umaczy�.
- Spytaj go wa��, dok�d poszli? - rzek� jenera�.
Zbro�ek powt�rzy� pytanie.
- Nie wiadomo - odrzek� �o�nierz. - Niekt�rzy poszli na �l�sk. Inni m�wili, �e samemu Kmicicowi id� s�u�y�, bo takiego drugiego pu�kownika nie masz ani mi�dzy Polaki, ani mi�dzy Szwedami.
Miller, gdy Zbro�ek zn�w mu wyt�umaczy� s�owa �o�nierza, zamy�li� si�. Rzeczywi�cie, tacy ludzie, jakich mia� Kuklinowski, gotowi byli bez wahania przej�� pod komend� Kmicica. Ale w�wczas mogli si� sta� gro�ni, je�li nie dla armii Millera, to przynajmniej dla jego dowoz�w i komunikacyj.
Fala niebezpiecze�stw pi�trzy�a si� coraz wy�ej naoko�o zakl�tej fortecy. Zbro�kowi to� samo musia�o przyj�� do g�owy, bo jakby odpowiadaj�c na owe my�li Millera rzek�:
- To pewna, �e wszystko burzy si� w naszej Rzeczypospolitej. Niech jeno taki Kmicic krzyknie, a setki i tysi�ce go otocz�, zw�aszcza po tym, co uczyni�.
- I co wsk�ra? - pyta� Miller.
- Wasza dostojno�� niech zechce pami�ta�, �e ten cz�owiek do desperacji przywi�d� Chowa�skiego, a Chowa�ski mia�, licz�c z Kozakami, sze�� razy tyle ludzi, co my... Ani jeden transport nie przyjdzie nam bez jego pozwolenia, a folwarki poniszczone i zaczyna nam by� g�odno. Pr�cz tego Kmicic mo�e si� po��czy� z �egockim i Kulesz� - w�wczas kilka tysi�cy szabel b�dzie mia� na zawo�anie. To ci�ki cz�owiek i mo�e sta� si� molestissimus.
- A waszmo�� pewien jeste� swoich �o�nierzy?
- Wi�cej ni� siebie samego - odpowiedzia� z szorstk� otwarto�ci� Zbro�ek.
- Jak to wi�cej?
- Bo, m�wi�c prawd�, do�� mamy wszyscy tego obl�enia!
- Ufam, �e ono wkr�tce si� sko�czy.
- Tylko pytanie: jak? Zreszt�, wzi�� t� twierdz� jest teraz tak� sam� kl�sk�, jak od niej odst�pi�.
Tymczasem dojechali do stod�ki. Miller zsiad� z konia, za nim wszyscy oficerowie, i weszli do wn�trza. Kuklinowskiego zdj�li ju� �o�nierze z belki i okrywszy kilimkiem po�o�yli na wznak na resztkach s�omy. Trzy cia�a �o�nierskie le�a�y wpodle, u�o�one r�wno obok siebie.
- Tych pomordowano no�ami - szepn�� Zbro�ek.
- A Kuklinowski?
- Na Kuklinowskim ran nie masz, jeno bok ma spieczony i osmalone w�sy. Musia� zmarzn�� albo zatchn�� si�, bo w�asn� czapk� dotychczas w z�bach trzyma.
- Odkry� go!
�o�nierz podni�s� r�g kilimka i okaza�a si� twarz straszna, nabrzmia�a, z wytrzeszczonymi oczyma. Na resztkach osmalonych w�s�w sople, powsta�e ze zlodowacia�ego oddechu, pomiesza�y si� z kopciem i utworzy�y jakby k�y stercz�ce z ust. Twarz to by�a tak ohydna, �e Miller, lubo przyzwyczajony do wszelkiego rodzaju okropno�ci, wzdrygn�� si� i rzek�:
- Zakryj co pr�dzej! Straszne! Straszne!
Pos�pna cisza zapanowa�a w stod�ce.
- Po co�my tu przyjechali? - pyta� spluwaj�c ksi�� Heski - przez ca�y dzie� nie tkn� jedzenia.
Nagle Millera opanowa�o nadzwyczajne jakie� rozdra�nienie granicz�ce prawie z ob��dem. Twarz mu zsinia�a, �renice rozszerzy�y si�, z�by pocz�y zgrzyta�. Ow�adn�o go dzikie pragnienie krwi, zemsty nad kimkolwiek, wi�c zwr�ciwszy si� do Zbro�ka, zakrzykn��:
- Gdzie �w �o�nierz, kt�ry widzia�, �e Kuklinowski by� w stod�ce? Dawajcie go! to musi by� wsp�lnik!
- Nie wiem, czyli ten �o�nierz tu jeszcze jest - odrzek� Zbro�ek. - Wszyscy ludzie Kuklinowskiego rozbiegli si� jak wyjarzmione byki!
- To go �ap! - zarycza� w furii Miller.
- To go wasza dostojno�� sam �ap! - krzykn�� z r�wn� furi� Zbro�ek.
I zn�w straszliwy wybuch zawisn��, jakby na nici paj�czej, nad g�owami Szwed�w i Polak�w. Ci ostatni pocz�li si� cisn�� do Zbro�ka, rusza� gro�nie w�siskami i trzaska� w szable.
Wtem gwar, echa strza��w i t�tent kilku koni rozleg� si� na zewn�trz i do stod�ki wpad� oficer szwedzkich rajtar�w.
- Jenerale! - krzykn�� - wycieczka z klasztoru. G�rnicy kopi�cy min� wybici do nogi! Oddzia� piechoty rozproszony.
- Oszalej�! - wrzasn�� Miller chwytaj�c si� za w�osy peruki - na ko�!
Po chwili mkn�li wszyscy jak wicher ku klasztorowi, a� grudy �niegu sypa�y si� jak grad spod kopyt koni. Sto jazdy Sadowskiego, pod komend� jego brata, przy��czy�o si� do osoby Millera i bieg�o w pomoc. Po drodze widzieli oddzia�y piechoty, przera�one, uciekaj�ce w nie�adzie i pop�ochu, tak bardzo upad�y ju� serca niezr�wnanych sk�din�d �o�nierzy szwedzkich. Opuszczano nawet sza�ce, kt�rym �adne nie grozi�o niebezpiecze�stwo. Kilkunastu stratowali p�dz�cy oficerowie i rajtarzy. Dopadli wreszcie o staj� od fortecy, lecz po to tylko, by na wzniesieniu, widnym jak na d�oni, ujrze� wracaj�cych szcz�liwie do klasztoru napastnik�w. �piewy, okrzyki radosne i �miechy dochodzi�y od nich do uszu Millera.
Pojedynczy przystawali nawet i grozili w stron� sztabu krwawymi szablami. Polacy, znajduj�cy si� przy boku szwedzkiego jenera�a, poznali samego Zamoyskiego, kt�ry osobi�cie przywodzi� tej wycieczce, a kt�ry teraz, dojrzawszy sztab, przystan�� i k�ania� mu si� z powag� czapk�. Nie dziwota! Czu� si� ju� bezpieczny pod zas�on� dzia� fortecznych.
Jako� na wa�ach zadymi�o i �elazne ptastwo kul przelecia�o ze straszliwym �wistem mi�dzy oficerami. Kilku rajtar�w zachwia�o si� na kulbakach i j�k odpowiedzia� �wistowi.
- Pod ogniem jeste�my, cofa� si�! - zakomenderowa� Sadowski.
Zbro�ek chwyci� za cugle Millerowego konia.
- Jenerale, cofamy si�! Tu �mier�!
Miller by� jakby odr�twia�y, nie odrzek� ni s�owa, pozwoli� wywie�� si� z promienia pocisk�w. Wr�ciwszy do swej kwatery zamkn�� si� w niej i ca�y dzie� nie chcia� nikogo widzie�.
Rozmy�la� zapewne o swej s�awie Poliocertesa.
Tymczasem Wrzeszczowicz wzi�� w r�ce ca�� w�adz� i z niezmiern� energi� pocz�� czyni� przygotowania do szturmu. Sypano nowe sza�ce, �o�nierze �amali w dalszym ci�gu po g�rnikach ska�� dla za�o�enia miny. Ruch gor�czkowy trwa� w ca�ym obozie szwedzkim; zdawa�o si�, �e nowy duch wst�pi� w oblegaj�cych lub �e im �wie�e posi�ki przyby�y.
W kilka dni p�niej wie�� gruchn�a po obozie szwedzkim i sprzymierzonym polskim, �e kopacze znale�li przech�d podziemny, id�cy pod sam ko�ci� i klasztor, i �e tylko od dobrej woli jenera�a zale�y wysadzi� ca�� twierdz� w powietrze.
Rado�� niezmierna ogarn�a znu�onych mrozami, g�odem i bezowocn� prac� �o�nierzy.
Okrzyki: �Mamy Cz�stochow�!... Wysadzimy ten kurnik!� - przebiega�y z ust do ust. Rozpocz�y si� uczty i pijatyka.
Wrzeszczowicz by� wsz�dzie, zach�ca� �o�nierzy, utrzymywa� w wierze, potwierdza� sto razy dziennie wie�� o znalezieniu przechodu, podnieca� uczty i hulanki.
Echa tej rado�ci dosz�y na koniec i do twierdzy. Wiadomo�� o minach ju� za�o�onych i gotowych do wybuchu rozbieg�a si� z szybko�ci� b�yskawicy z jednego ko�ca wa��w na drugi. Najodwa�niejsi nawet zl�kli si�. Niewiasty z p�aczem pocz�y oblega� mieszkanie przeora, wyci�ga� ku niemu dzieci, gdy ukazywa� si� na chwil�, i wo�a�:
- Nie gub niewinnych!.... Krew ich spadnie na ciebie!...
Im kto wi�kszym by� tch�rzem, z tym wi�ksz� odwag� naciera� teraz na ksi�dza Kordeckiego, by nie nara�a� na zgub� �wi�tego miejsca, stolicy Naj�wi�tszej Panny.
Nasta�y tak ci�kie chwile i tak bolesne dla nieugi�tej duszy owego bohatera w habicie, jakich nigdy dot�d nie bywa�o. Szcz�ciem, �e i Szwedzi zaniechali szturm�w, aby tym dowodniej okaza� obl�onym, �e ju� nie potrzebuj� ni kul, ni armat, �e do�� im jedn� nitk� prochow� zapali�. Lecz dla tych samych powod�w przera�enie ros�o w klasztorze. W czasie g�uchych nocy niekt�rym najtch�rzliwszym wydawa�o si�, �e s�ysz� ju� pod ziemi� jakie� szmery, jakie� ruchy, �e Szwedzi s� ju� pod samym klasztorem. Upad�a wreszcie na duchu i znaczna cz�� zakonnik�w. Ci, z ojcem Stradomskim na czele, udali si� do przeora, by niezw�ocznie rokowania o poddanie si� rozpocz��. Z nimi razem posz�a wi�kszo�� o�nierzy i kilku szlachty.
W�wczas ksi�dz Kordecki wyszed� na podw�rze, a gdy t�um otoczy� go �ci�ni�tym ko�em, tak m�wi� pocz��:
- Zali nie przysi�gli�my sobie, �e do ostatniej kropli krwi broni� �wi�tego przybytku b�dziemy? Zaprawd�, powiadam wam, je�li prochy nas wyrzuc�, to tylko liche cia�a nasze, tylko doczesne zw�oki opadn� z powrotem na ziemi�, a dusze ju� nie wr�c�...
�Niebo otworzy si� nad nimi i tam wejd� w wesele, w szcz�liwo��, jako morze bez granic. Tam Jezus Chrystus je przyjmie i ta Matka Naj�wi�tsza, i wyjdzie przeciw nich, a one jako pszczo�y z�ote si�d� na Jej p�aszczu i w �wiat�o�ci si� zanurz�, i w oblicze Boga patrze� b�d�...
Tu blask tej �wiat�o�ci za�wita� na twarzy jego, oczy natchnione wzni�s� w g�r� i m�wi� dalej z powag� i spokojem zaziemskim:
- Panie, kt�ry �wiatami rz�dzisz, Ty patrzysz w serce moje i wiesz, �e nie k�ami� temu ludowi m�wi�c, i� gdybym w�asnej szcz�liwo�ci tylko pragn��, tedybym r�ce wyci�gn�� ku Tobie i wo�a�bym z g��bi duszy mojej: �Panie! spraw, aby te prochy by�y, aby wybuch�y, bo w takiej �mierci jest odkupienie win i grzech�w, bo jest odpoczynek wieczny, a s�uga Tw�j znu�on i spracowan ju� bardzo...� I kt� by nie chcia� takiej nagrody za �mier� bez m�ki, jako mgnienie oka kr�tk�, jako b�yskawica na niebie przemijaj�c�, po kt�rej wieczno�� niezmienna, szcz�cie nieprzebrane, rado�� bez ko�ca!...
Lecz Ty mi kaza�e� strzec przybytku Twego, wi�c mi odej�� nie wolno; Ty� mnie na stra�y postawi�, wi�c wla�e� we mnie moc Twoj�, i wiem to. Panie, i widz�, i czuj�, �e cho�by z�o�� nieprzyjacielska a� pod �w ko�ci� dotar�a, cho�by wszystkie prochy i niszcz�ce saletry pod nim z�o�ono, do�� by mi by�o je prze�egna�, a�eby nie wybuch�y...
Tu zwr�ci� si� do zgromadzonych i tak m�wi� dalej:
- B�g mi da� t� moc, lecz wy zdejmijcie strach z serc waszych! Duch m�j przenika ziemi� i powiada wam: K�ami� nieprzyjaciele wasi i nie ma prochowych smok�w pod ko�cio�em!... Wy, ludzie trwo�liwych serc, wy, w kt�rych przestrach wiar� pot�umi�, nie zas�u�yli�cie na to, aby dzi� jeszcze wej�� do kr�lestwa �aski i odpocznienia - wi�c nie masz proch�w pod stopami waszymi! B�g chce ocali� ten przybytek, aby jako arka Noego unosi� si� nad potopem kl�sk i niedoli, wi�c w imi� Boga po raz trzeci powiadam wam: nie masz proch�w pod ko�cio�em ! A gdy w Jego imieniu m�wi�, kto b�dzie �mia� mi przeczy�, kto w�tpi� si� jeszcze odwa�y?...
To rzek�szy umilk� i patrzy� na t�um zakonnik�w, szlachty i �o�nierzy. Lecz taka by�a niezachwiana wiara, pewno�� i si�a w jego g�osie, �e oni milczeli tak�e i nikt nie wyst�pi�. Przeciwnie, otucha pocz�a wst�powa� w serca, a� na koniec jeden z �o�nierzy, ch�op prosty, rzek�:
- B�d� pochwalone imi� Pa�skie!... Od trzech dni m�wi�, i� mog� fortec� wysadzi�, czemu� nie wysadzaj�?
- Chwa�a Naj�wi�tszej Pannie! Czemu nie wysadzaj�? - powt�rzy�o kilkana�cie g�os�w.
Wtem uczyni� si� dziwny znak. Oto nagle naok� rozleg� si� szum skrzyde� i ca�e stada zimowych ptaszyn pojawi�y si� na podw�rzu fortecznym, i coraz nowe nadlatywa�y z okolicznych og�odzonych folwark�w: wi�c szare �mieciuszki, trznadle o z�otej piersi, ubogie wr�ble, zielone sikorki, krasne gile poobsiada�y za�amania dach�w, w�g�y, odrzwia, gzymsy ko�cielne; inne kr�ci�y si� r�nobarwnym wie�cem nad g�ow� ksi�dza, furkaj�c skrzyde�kami, �wiegoc�c �a�o�nie, jakoby o ja�mu�n� prosi�y, i nic nie obawiaj�c si� ludzi. Zdumieli si� na ten widok obecni, a ksi�dz Kordecki modli� si� przez chwil�, wreszcie rzek�:
- Oto ptaszkowie le�ni pod opiek� Matki Bo�ej si� udaj�, a wy zw�tpili�cie o Jej mocy?
Otucha i nadzieja wr�ci�y ju� do serc, zakonnicy bij�c si� w piersi udali si� do ko�cio�a, a �o�nierze na mury.
Niewiasty wysz�y sypa� ziarno ptasz�tom, kt�re pocz�y dzioba� je chciwie.
Wszyscy t�umaczyli pojawienie si� owych drobnych le�nych mieszka�c�w sobie na pomy�lno��, nieprzyjacielowi na szkod�.
- Srogie �niegi musz� le�e�, gdy owe ptaszyny ju� i na wystrza�y, i na huk armatni nie uwa�aj�, jeno do zabudowa� si� cisn� - m�wili �o�nierze.
- A czemu to od Szwed�w do nas uciekaj�?
- Bo i najlichsze stworzenie ma ten dowcip, �e nieprzyjaciela od swojego odr�ni.
- Nie mo�e to by�- odrzek� inny �o�nierz - przecie i w szwedzkim obozie s� Polacy; ale to znaczy, �e tam ju� g�odno by� musi i obrok�w dla koni wcale brakuje.
- Znaczy to jeszcze lepiej - m�wi� trzeci - bo pokazuje si�, �e co prawi� o tych prochach, to wierutne �garstwo.
- Jak�e to? - spytali wszyscy naraz.
- Starzy ludzie powiadaj� - odrzek� �o�nierz - �e niech jeno jaki dom ma si� zawali�, zaraz jask�ki i wr�blowie, gniazda wiosn� pod dachem maj�cy, wyprowadzaj� si� precz na dwa i trzy dni przedtem; taki ka�da bestia ma rozum, �e naprz�d wie o niebezpiecze�stwie. Ow�, gdyby pod klasztorem by�y prochy, to by te ptaki tu nie przylecia�y.
- Prawdali to?
- Jako amen w pacierzu!
- Chwa�a Naj�wi�tszej Pannie! �le tedy ze Szwedami!
W tej chwili g�os tr�bki da� si� s�ysze� przy po�udniowo-zachodniej bramie; wszyscy pobiegli patrze�, kto przybywa.
By� to tr�bacz szwedzki, kt�ry przywi�z� list z obozu.
Zakonnicy zgromadzili si� zaraz w definitorium. List by� od Wrzeszczowicza i oznajmia�, i� je�li twierdza nie podda si� do jutra, zostanie w powietrze wysadzona.
Lecz ci nawet, kt�rzy poprzednio upadli pod brzemieniem boja�ni, nie uwierzyli teraz temu wezwaniu.
- Pr�ne to strachy! - wo�ali razem ksi�a i szlachta.
- Napiszmy im tedy, �eby nas nie �a�owali. Niech wysadzaj�!
I istotnie odpisano w ten spos�b.
Tymczasem �o�nierze, kt�rzy zgromadzili si� przy tr�baczu, odpowiadali r�wnie� �miechem na jego ostrze�enia.
- Dobrze! - m�wili mu. - Czemu macie nas szcz�dzi�? Pr�dzej p�jdziem do nieba!
Ten za�, kt�ry wr�cza� pos�a�cowi list z odpowiedzi�, rzek� mu:
- Nie tra�cie pr�no s��w i czasu!... Samych was n�dza gryzie, a nam, chwa�a Bogu, na niczym nie zbywa. Ptaki nawet od was uciekaj�.
W ten spos�b spe�z� na niczym ostatni fortel Wrzeszczowicza.
A gdy up�yn�� jeszcze dzie�, okaza�o si� zupe�nie dowodnie, jak czczymi by�y obawy obl�onych, i spok�j powr�ci� w klasztorze.
Nazajutrz zacny mieszczanin cz�stochowski, Jacek Brzucha�ski, podrzuci� znowu list ostrzegaj�cy o szturmie, lecz zarazem o wyruszeniu Jana Kazimierza ze �l�ska i o powstaniu ca�ej Rzeczypospolitej przeciw Szwedom. Zreszt� mia� to by�, wed�ug wie�ci kr��cych za murami, szturm ostatni.
Brzucha�ski podrzuci� list wraz z workiem ryb dla ksi�y na Wili�, a zbli�y� si� do mur�w przebrany za szwedzkiego �o�nierza.
Na nieszcz�cie, poznano go i schwytano. Miller kaza� go rozci�gn�� na torturach; lecz starzec mia� w czasie m�k widzenia niebieskie i u�miecha� si� s�odko jak dzieci�, a zamiast b�lu malowa�a si� na jego twarzy niewys�owiona rado��. Jenera� sam by� obecny przy katuszy, jednak�e zezna� �adnych z m�czennika nie wydoby�; wydoby� tylko rozpaczliwe przekonanie, �e tych ludzi nic nie zachwieje, nic ich nie z�amie, i zniech�ci� si� do reszty.
Tymczasem nadesz�a stara �ebraczka Kostucha z listem od ksi�dza Kordeckiego, prosz�cym pokornie, aby zawieszono szturm na czas nabo�e�stwa w dniu Bo�ego Narodzenia. Stra�e i oficerowie przyj�li �ebraczk� ze �miechami i z ur�ganiem z takiego pos�a, lecz ona wr�cz im odrzek�a:
- Nikt inny nie chcia� p�j��, bo wy pos��w jako zb�je traktujecie, a ja si� za kawa�ek chleba podj�a... Nied�ugo mi ju� na �wiecie, wi�c si� was nie boj�, a je�li nie wierzycie, to macie mnie w r�ku.
Lecz nie uczyniono jej nic z�ego. Co wi�cej, Miller, pragn�c raz jeszcze drogi zgody pr�bowa�, przysta� na ��danie przeora; przyj�� nawet okup za nie dom�czonego Jacka Brzucha�skiego; odes�a� za jedn� drog� i ow� cz�� srebra znalezionego przez pacho�k�w szwedzkich. To ostatnie uczyni� na z�o�� Wrzeszczowiczowi, kt�ry po chybionym fortelu z minami w now� popad� nie�ask�.
Przyszed� wreszcie wiecz�r wigilijny. O pierwszej gwia�dzie zamigota�y �wiat�a i �wiate�ka w ca�ej fortecy. Noc by�a spokojna, mro�na, lecz pogodna. Szwedzcy �o�nierze, kostniej�c z zimna na sza�cach, pogl�dali z do�u na czarne mury niedost�pnej fortecy i na my�l przychodzi�y im ciep�e, mchami utkane chaty skadynawskie, �ony, dzieci, choinowe drzewka p�on�ce od �wieczek, i niejedna �elazna pier� wezbra�a westchnieniem, �alem, t�sknot�, rozpacz�. A w twierdzy, przy sto�ach okrytych sianem, obl�eni �amali si� op�atkami. Cicha rado�� p�on�a na wszystkich twarzach, bo ka�dy mia� przeczucie, pewno�� prawie, �e czasy niedoli min� ju� rych�o.
- Jutro szturm jeszcze, ale to ju� ostatni - powtarzali sobie ksi�a i �o�nierze. - Komu B�g �mier� zapisze, niech dzi�kuje, �e przedtem nabo�e�stwa za�y� mu pozwoli i tym pewniej bramy niebieskie mu otworzy, bo kto w dzie� Bo�ego Narodzenia za wiar� zginie, ten do chwa�y przyj�ty by� musi.
�yczyli sobie tedy wzajem pomy�lno�ci, d�ugich lat lub niebieskiej korony i taka ulga spad�a na wszystkie serca, jakby ju� bieda min�a.
A by�o przy przeorze jedno krzes�o pr�ne, przed nim sta� talerz, na kt�rym biela�a paczka op�atk�w, niebiesk� wst��eczk� obwi�zana.
Gdy wszyscy zasiedli, owego za� miejsca nikt nie zaj��, pan miecznik rzek�:
- Widz�, ojcze wielebny, �e starym zwyczajem i dla zag�rskich pan�w miejsce gotowe?
- Nie dla zag�rskich to pan�w - odrzek� ksi�dz Augustyn - ale dla wspomnienia owego m�odzieniaszka, kt�rego�my jak syna wszyscy kochali, a kt�rego dusza patrzy teraz z uciech� na nas, �e�my pami�� wdzi�czn� o nim zachowali.
- Dla Boga - rzek� miecznik sieradzki - lepiej teraz jemu ni� nam! S�uszn� winni�my mu wdzi�czno��!
Ksi�dz Kordecki mia� �zy w oczach, a pan Czarniecki ozwa� si�:
- O mniejszych w kronikach pisz�. Je�li mi B�g �ycia pozwoli, a ktokolwiek spyta mnie p�niej, kt�ry by� mi�dzy wami �o�nierz staro�ytnym bohaterom r�wny, powiem: Babinicz.
- On si� nie nazywa� Babinicz - odrzek� ksi�dz Kordecki.
- Jak to, nie nazywa� si� Babinicz?
- Od dawna wiedzia�em jego prawdziwe nazwisko, ale pod tajemnic� spowiedzi... I dopiero, wychodz�c przeciw owej kolubrynie, rzek� mi: �Je�li zgin�, niechaj�e wiedz�, ktom jest, a�eby uczciwa s�awa przy moim nazwisku zosta�a i dawne grzechy star�a.� Poszed�, zgin��, wi�c teraz mog� wa�panom powiedzie�: to by� Kmicic!
- �w litewski przes�awny Kmicic? - zakrzykn�� porwawszy si� za czupryn� pan Czarniecki.
- Tak jest! Tak �aska bo�a zmienia serca!
- Dla Boga! Teraz rozumiem, �e on si� podj�� tej wyprawy! Teraz rozumiem, sk�d si� taka fantazja w nim bra�a, sk�d ta odwaga, kt�r� wszystkich przewy�sza�! Kmicic, Kmicic! �w straszny Kmicic, kt�rego Litwa s�awi!
- Inaczej go odt�d s�awi� b�dzie nie tylko Litwa, ale ca�a Rzeczpospolita.
- On to nas pierwszy ostrzeg� przed Wrzeszczowiczem!
- Z jego to przyczyny bramy�my do�� wcze�nie zamkn�li i przygotowania uczynili!
- On pierwszego Szweda z �uku ustrzeli�.
- A ilu ich z armat napsu�! A de Fossisa kto po�o�y�?
- A owa kolubryna! Je�li nam nie strach jutrzejszego szturmu, kt� to sprawi�?
- Niech�e ka�dy z czci� wspomina i wys�awia, gdzie mo�e, imi� jego, a�eby sprawiedliwo�� si� sta�a - rzek� ksi�dz Kordecki - a teraz: �Wieczny odpoczynek racz mu da�, Panie!�
- �A �wiat�o�� wiekuista niechaj mu �wieci!� - odpowiedzia� jeden ch�r g�os�w.
Lecz pan Czarniecki d�ugo nie m�g� si� uspokoi� i my�l jego ustawicznie zwraca�a si� do Kmicica:
- To m�wi� waszmo�ciom - rzek� - by�o w nim co� takiego, �e cho� jak prosty �o�nierz s�u�y�, zaraz komenda sama mu do r�k w�azi�a. A� mi dziwno by�o, �e ludzie mimo woli s�uchali takiego m�odzika... W rzeczy, na onej baszcie on komenderowa� i ja sam go s�ucha�em. Gdybym to cho� by� wiedzia�, �e to Kmicic!
- Wszelako dziwno mi to - rzek� pan miecznik sieradzki - �e Szwedzi nie pochwalili si� jego �mierci�.
Ksi�dz Kordecki westchn��:
- Musia�y go prochy na miejscu rozerwa�!
- Da�bym sobie r�k� uci��, �eby �y�! - krzykn�� pan Czarniecki. - Ale �eby taki Kmicic pozwoli� si� prochom wysadzi�!...
- Da� swoje �ycie za nasze! - odrzek� ksi�dz Kordecki.
- To pewno - odpowiedzia� miecznik - �e gdyby ta kolubryna le�a�a na sza�cu, nie my�la�bym tak weso�o o jutrze.
- Jutro B�g nam da nowe zwyci�stwo! - rzek� ksi�dz Kordecki- albowiem arka Noego nie mo�e zgin�� w potopie!
Tak oni ze sob� rozmawiali przy Wilii, a potem porozchodzili si�, zakonnicy do ko�cio�a, �o�nierze na cichy post�j i stra�owanie przy bramach i murach. Lecz wielka czujno�� by�a zbyteczna; i w szwedzkim obozie panowa�a niezam�cona spokojno��. Sami oni oddali si� spoczynkowi i rozmy�laniom, bo i dla nich zbli�a�o si� najuroczystsze ze �wi�t.
Noc by�a tak�e uroczysta. Roje gwiazd �wieci�y na niebie, mieni�c si� r�owo i b��kitno. Blask ksi�yca barwi� na zielono ca�uny �nie�ne, rozci�gni�te mi�dzy fortec� a nieprzyjacielskim obozem. Wiatr nie wia� i taka by�a cisza, jakiej od pocz�tku obl�enia pod tym klasztorem nie bywa�o.
O p�nocy �o�nierze szwedzcy us�yszeli p�yn�ce �agodnie z wynios�o�ci tony organ�w, potem g�osy ludzkie do��czy�y si� do nich, potem d�wi�ki dzwon�w i dzwonk�w. Wesele, otucha i wielki spok�j by�y w tych d�wi�kach, i tym wi�ksze zw�tpienie, tym wi�ksze uczucie niemocy �cisn�o serca szwedzkie.
�o�nierze polscy spod komendy Zbro�ka i Kali�skiego nie pytaj�c o pozwolenie podeszli pod same mury. Nie puszczono ich do �rodka, w obawie jakowej zasadzki, kt�r� noc mog�a u�atwi�, lecz pozwolono sta� blisko przy murach. Oni te� zebrali si� ca�� gromad�. Jedni pokl�kali na �niegu, inni kiwali �a�o�nie g�owami, wzdychaj�c nad w�asn� dol�, albo bili si� w piersi �lubuj�c sobie popraw�, a wszyscy s�uchali z rozkosz� i ze �zami w oczach muzyki i pie�ni, wedle staro�ytnego zwyczaju �piewanych.
Tymczasem stra�nicy na murach, kt�rzy nie mogli by� w ko�ciele, chc�c sobie ow� strat� wynagrodzi�, pocz�li tak�e �piewa� i wkr�tce rozleg�a si� po ca�ym okr�gu mur�w kol�da:

W ��obie le�y,
Kt� pobie�y
Kol�dowa� ma�emu...

Nazajutrz po po�udniu huk dzia� zg�uszy� na nowo wszystkie inne odg�osy. Sza�ce, ile ich by�o, zadymi�y naraz, ziemia dr�a�a w posadach; lecia�y po staremu na dach ko�cielny ci�kie faskule i bomby, i granaty, i pochodnie w rury oprawne, lej�ce deszcz roztopionego o�owiu, i pochodnie bez oprawy, i sznury, i szmaty. Nigdy huk nie by� tak nieustaj�cy, nigdy dot�d taka fala ognia i �elaza nie zwali�a si� na klasztor, lecz mi�dzy dzia�ami szwedzkimi nie by�o owej kolubryny, kt�ra sama jedna mog�a pokruszy� mur i wy�omy potrzebne do ataku uczyni�.
Zreszt� obl�eni tak ju� przywykli do ognia, tak ka�dy wiedzia�, co mu czyni� nale�y, �e bez komendy obrona sz�a zwyk�ym trybem. Na ogie� odpowiadano ogniem, na pocisk pociskiem, jeno wymierzonym trafniej, bo spokojniej. Pod wiecz�r wyjecha� Miller, aby przy ostatnich b�yskach zachodz�cego s�o�ca skutki dobrze obejrze�, i wzrok jego pad� na wie�� rysuj�c� si� spokojnie na tle b��kitu.
- Ten klasztor wieki wiek�w sta� b�dzie! - zakrzykn�� w uniesieniu.
- Amen ! - odpowiedzia� spokojnie Zbro�ek.
Wieczorem zebra�a si� zn�w w jeneralnej kwaterze narada, jeszcze pos�pniejsza ni� zwykle. Zagai� j� sam Miller.
- Szturm dzisiejszy - rzek� - �adnych nie przyni�s� rezultat�w. Prochy nasze si� ko�cz�, lud zmarnia� w po�owie, reszta, zniech�cona, kl�ski, nie zwyci�stwa, wygl�da. Zapas�w ju� nie mamy, posi�k�w nie mo�em si� spodziewa�.
- A klasztor jako pierwszego dnia obl�enia nienaruszony stoi! - doda� Sadowski.
- Co nam pozostaje?
- Ha�ba...
- Odebra�em rozkazy - rzek� jenera� - bym pr�dzej ko�czy� lub odst�pi� i szed� do Prus.
- Co nam pozostaje?... - powt�rzy� ksi�� Heski.
Wszystkie oczy zwr�ci�y si� na Wrzeszczowicza, ten za� rzek�:
- Ratowa� honor!
�miech kr�tki, urywany, podobniejszy do zgrzytu z�b�w, wydoby� si� z ust Millera, kt�rego Poliocertesem zwano.
- Pan Wrzeszczowicz chce nas nauczy�, jak wskrzesza� zmar�ych - rzek�.
Wrzeszczowicz uda�, �e nie s�yszy.
- Honor uratowali tylko polegli - rzek� Sadowski.
Miller pocz�� traci� zimn� krew.
- I ten klasztor stoi tam jeszcze?... Ta Jasna G�ra, ten kurnik?!... I ja go nie zdoby�em?!... I my odst�pujemy?... Czyli to sen, czy m�wi� na jawie?...
- Ten klasztor, ta Jasna G�ra stoi tam jeszcze - powt�rzy� s�owo w s�owo ksi�� Heski - i my odst�pujemy... pobici!...
Nasta�a chwila milczenia; zdawa�o si�, �e w�dz i jego podw�adni znajduj� dzik� rozkosz w rozpami�tywaniu w�asnego upokorzenia i wstydu. Wtem Wrzeszczowicz g�os zabra� i m�wi� z wolna i dobitnie:
- Nieraz trafia�o si� - rzek� - we wszystkich wojnach, �e obl�ona forteca okupowa�a si� oblegaj�cym, a w�wczas ci odchodzili jak zwyci�zcy, bo kto sk�ada okup, ten tym samym zwyci�onym si� uznaje.
Oficerowie, kt�rzy z pocz�tku ze wzgard� i lekcewa�eniem s�uchali s��w m�wi�cego, teraz pocz�li s�ucha� uwa�nie.
- Niech ten klasztor z�o�y nam jakikolwiek okup - m�wi� dalej Wrzeszczowicz - w�wczas nikt nie powie, �e�my go zdoby� nie mogli, jeno �e�my nie chcieli.
- Ale czy oni si� zgodz�? - spyta� ksi�� Heski.
- Moj� g�ow� w zak�ad stawi� - odpar� Weyhard - i wi�cej nad to: m�j honor �o�nierski!
- Mo�e to by�! - rzek� nagle Sadowski. - Mamy do�� tego obl�enia my, ale maj� go do�� i oni. Co wasza dostojno�� o tym my�li?
Miller zwr�ci� si� do Wrzeszczowicza:
- Niejedn� ci�k�, ci�sz� ni� kiedykolwiek w �yciu chwil� przeby�em z przyczyny waszych rad, panie hrabio, jednak za t� ostatni� dzi�kuj� i wdzi�czno�� zachowam.
Wszystkie piersi I�ej odetchn�y. Rzeczywi�cie, nie mog�o ju� chodzi� o nic innego jak o wycofanie si� z honorem.
Nazajutrz, w dzie� �wi�tego Szczepana, oficerowie zgromadzili si� co do jednego, aby wys�ucha� odpowiedzi ksi�dza Kordeckiego na list Millera, kt�ry obejmowa� propozycj� okupu, a by� wys�any od rana.
Przysz�o d�ugo czeka�. Miller udawa� weso�o��, ale przymus by� widoczny w jego twarzy. Nikt z oficer�w nie m�g� usiedzie� na miejscu. Wszystkie serca bi�y niespokojnie.
Ksi�� Heski i Sadowski stali pod oknem, rozmawiaj�c z cicha.
- Co waszmo�� my�lisz? zgodz� si�? - zapyta� pierwszy.
- Wszystko za tym m�wi, �e si� zgodz�. Kto by nie chcia� pozby� si� tak straszliwego b�d� co b�d� niebezpiecze�stwa za cen� kilkunastu tysi�cy talar�w, zw�aszcza �e mnisi �wiatowych ambicyj i �o�nierskich honor�w nie maj�, a przynajmniej mie� nie powinni. Boj� si� tylko, czy jenera� za wiele nie za��da�.
- Ile za��da�?
- Czterdzie�ci tysi�cy talar�w od mnich�w, a dwadzie�cia od szlachty. No! ale w najgorszym razie b�d� si� chcieli potargowa�.
- Ust�pujmy, na Boga, ust�pujmy! Gdybym wiedzia�, �e nie maj� pieni�dzy, wola�bym im ze swoich po�yczy�, byle chocia� z pozorem honoru pozwolili nam odej��.
- A ja powiem waszej ksi��cej mo�ci, �e lubo tym razem uznaj� rad� Wrzeszczowicza za dobr� i wierz� w to, �e si� okupi�, taka mnie gor�czka trawi, �e wola�bym dziesi�� szturm�w ni� to oczekiwanie.
- Uf! masz waszmo�� s�uszno��. Ale ten Wrzeszczowicz jednak... mo�e zaj�� wysoko...
- Cho�by na szubienic�.
Rozmawiaj�cy nie odgadli. Hrabiego Weyharda Wrzeszczowicza czeka� bowiem gorszy los nawet od szubienicy.
Lecz tymczasem huk wystrza��w przerwa� im dalsz� rozmow�.
- Co to jest? strza�y z fortecy?! - krzykn�� Miller.
I zerwawszy si� jak op�tany, wybieg� z izby.
Wybiegli za nim wszyscy i pocz�li nas�uchiwa�. Odg�os regularnych salw dochodzi� istotnie z fortecy.
- Dla Boga! jakie to mo�e mie� znaczenie?... Bij� si� w �rodku czy co?! - wo�a� Miller - nie rozumiem!
- Ja to waszej dostojno�ci wyt�umacz� - rzek� Zbro�ek - dzi� �wi�ty Szczepan, imieniny pan�w Zamoyskich, ojca i syna, na ich to cze�� strzelaj�.
Wtem i okrzyki wiwatowe dosz�y z fortecy, a za nimi nowe salwy.
- Do�� maj� proch�w! - rzek� ponuro Miller. - To nowa dla nas wskaz�wka.
Lecz los nie oszcz�dzi� mu i drugiej, bardziej bolesnej wskaz�wki. Oto �o�nierze szwedzcy tak ju� byli zniech�ceni i na duchu upadli, �e na odg�os strza��w fortecznych oddzia�y pilnuj�ce najbli�szych sza�c�w opu�ci�y je w pop�ochu.
Miller widzia� ca�y jeden regiment wybornych strzelc�w smalandzkich, kt�ry w zamieszaniu schroni� si� a� pod jego kwater�; s�ysza� tak�e, jak oficerowie powtarzali mi�dzy sob� na ten widok:
- Czas, czas, czas odst�pi�!
Lecz powoli uspokoi�o si� wszystko - jedno wra�enie pogn�biaj�ce zosta�o. W�dz, a za nim podkomendni weszli zn�w do izby i czekali, czekali niecierpliwie; nawet nieruchoma a� dot�d twarz Wrzeszczowicza zdradza�a niepok�j.
Na koniec brz�k ostr�g rozleg� si� w sieni i wszed� tr�bacz, ca�y zarumieniony od mrozu, z w�sami okrytymi szronem oddechu.
- Odpowied� z klasztoru! - rzek� oddaj�c spor� paczk�, obwini�t� w chustk� kolorow�, zwi�zan� sznurkiem.
Millerowi dr�a�y nieco r�ce i wola� przeci�� sznurek pugina�em ni� odwi�zywa� go z wolna. Kilkana�cie par oczu utkwionych by�o nieruchomie w paczk�, oficerowie oddech wstrzymali.
Jenera� odwin�� jeden sk�ad chusty, drugi, trzeci i odwija� coraz spieszniej, a� wreszcie na st� wypad�a paczka op�atk�w.
W�wczas poblad� i cho� nikt nie potrzebowa� obja�nienia, co znajdowa�o si� w chustce, rzek�:
- Op�atki !...
- Nic wi�cej? - spyta� kto� z t�umu.
- Nic wi�cej - odpowiedzia� jak echo jenera�.
Nasta�a chwila milczenia, przerywana tylko g�o�nymi oddechami, czasem te� rozleg� si� zgrzyt z�b�w, czasem trza�ni�cie rapierem.
- Panie Wrzeszczowicz - rzek� wreszcie Miller strasznym i z�owrogim g�osem.
- Nie ma go ju�! - odpowiedzia� jeden z oficer�w.
I zn�w nasta�o milczenie.
Natomiast w nocy zapanowa� ruch w ca�ym obozie. Ledwie �wiat�a dzienne zagas�y, s�ycha� by�o g�osy komendy, przebieganie znacznych oddzia��w jazdy, odg�os regularnych krok�w piechoty, r�enie koni, skrzyp woz�w, g�uchy turkot dzia�, zgrzytanie �elastwa, d�wi�k �a�cuch�w, szum, gwar i wrzenie.
- Czy nowy szturm na jutro? - m�wili stra�nicy przy bramach.
Lecz nie mogli nic widzie�, bo z wieczora niebo zawlok�o si� chmurami i pocz�� pada� �nieg obfity.
G�ste jego p�aty przes�ania�y �wiat. Oko�o pi�tej w nocy wszystkie odg�osy ucich�y, lecz �nieg pada� coraz g�stszy. Na murach i blankach wie� tworzy� nowe mury, nowe blanki. Pokry� ca�y klasztor i ko�ci�, jakby go chcia� ukry� przed wzrokiem najezdnik�w, otuli� i os�oni� przed ognistymi pociskami.
Na koniec pocz�o szarze� i dzwonek ozwa� si� ju� na jutrzni�, gdy �o�nierze stra�uj�cy przy po�udniowej bramie us�yszeli parskanie konia.
Przed bram� sta� ch�op, ca�y zasypany �niegiem; za nim wida� by�o na wjazdowej drodze niskie, ma�e sanki drewniane, zaprz�one w chud� i poszerszenia�� szkap�. Ch�op pocz�� zabija� r�ce, przest�powa� z nogi na nog� i wo�a�:
- Ludzie, a otw�rzcie tam!
- Kto �ywie? - zapytano z mur�w.
- Sw�j, ze Dzbowa!... Przywioz�em dobrodziejom zwierzyn�.
- A jak�e ci� to Szwedy pu�cili?
- Jakie Szwedy?
- Kt�rzy ko�ci� oblegaj�.
- Oho, nie masz ju� nijakich Szwed�w!
- Wszelki duch Boga chwali! Odeszli?
- Ju�e za nimi i �lady zasypa�o!
Wtem gromady �yczk�w i ch�op�w zaczernia�y na drodze: jedni jechali konno, drudzy szli piechot�, by�y i niewiasty, a wszyscy z daleka ju� wo�a� pocz�li:
- Nie masz Szwed�w! nie masz!
- Poszli do Wielunia !
- Otw�rzta tam bramy! Ni cz�eka w obozie!
- Szwedzi odeszli! Szwedzi odeszli! - pocz�to wo�a� na murach i wie�� piorunem rozbieg�a si� w okr�g.
�o�nierze dopadli dzwon�w i uderzyli we wszystkie jakby na alarm. Kto �y�, wypada� z cel, mieszka�, z ko�cio�a.
Wie�� brzmia�a ci�gle. Podw�rzec zaroi� si� zakonnikami, szlacht�, �o�nierstwem, niewiastami i dzie�mi. Radosne okrzyki rozleg�y si� doko�a. Jedni wypadali na mury, aby pusty ob�z obejrzy�; inni wybuchali �miechem lub szlochaniem.
Niekt�rzy nie chcieli wierzy� jeszcze; lecz nap�ywa�y coraz nowe gromady tak ch�opstwa, jako i mieszcza�stwa.
Szli tedy z miasta Cz�stochowy i z wiosek okolicznych, i z las�w pobliskich, gwarno, weso�o i ze �piewaniem. Krzy�owa�y si� coraz nowe wie�ci; ka�dy widzia� odchodz�cych Szwed�w i opowiada�, dok�d odchodzili.
W kilka godzin p�niej pe�no by�o ludzi na pochy�o�ci i na dole pod g�r�. Bramy klasztoru otwar�y si� szeroko, jako zwyczajnie bywa�y przed wojn� otwarte; jeno wszystkie dzwony bi�y, bi�y, bi�y... a owe g�osy tryumfu lecia�y w dal i s�ysza�a je ca�a Rzeczpospolita.
�nieg zasypywa� ci�gle �lady Szwed�w.
O po�udniu dnia tego ko�ci� by� tak nabity, �e jako na brukowanych ulicach miejskich kamie� le�y jeden obok drugiego, tak tam g�owa by�a przy g�owie. Sam ksi�dz Kordecki mia� msz� dzi�kczynn�, a t�umom ludzkim zdawa�o si�, �e to bia�y anio� j� odprawia. I zdawa�o si� tak�e, �e dusz� wy�piewa w tej wotywie lub �e z dymami kadzide� uniesie si� ku g�rze i rozwieje Bogu na chwa��.
Huk dzia� nie wstrz�sa� ju� mur�w ani szyb w oknach, nie zasypywa� kurzaw� ludu, nie przerywa� modlitw ani tej dzi�kczynnej pie�ni, kt�r� w�r�d uniesienia i p�aczu powszechnego zaintonowa� �wi�ty przeor:

Te Deum laudamus!...

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

pajaa1981.pev.pl

potop45 (2)

po polsku

Menu