246

Indeks

po polsku

Minera�y.

Minera�, pierwiastek, zwi�zek chemiczny b�d� jednorodna mieszanina pierwiastk�w lub zwi�zk�w, posiadaj�ce �ci�le okre�lony sk�ad chemiczny oraz proporcje, uporz�dkowan� budow� wewn�trzn� (zwykle w postaci kryszta�u) i zawsze wyst�puj�ce w sta�ym stanie skupienia. Stanowi najmniejsz�, niepodzieln� jednostk� litosfery, utworzon� w wyniku naturalnych proces�w geologicznych lub kosmologicznych.Powstaje na drodze krystalizacji, przyjmuj�c, w zale�no�ci od buduj�cych kryszta� sk�adnik�w, okre�lony kszta�t, b�d�cy odbiciem jego wewn�trznej struktury - tzw. sieci krystalicznej (Bravais'ego sieci). Struktura okre�la pozosta�e cechy danego minera�u, m.in.: �upliwo�� (�upliwo�� minera��w), twardo��, barw� i po�ysk (po�ysk minera�u).Ze wzgl�du na genez� wyr�nia si�: minera�y pierwotne - powstaj�ce w procesie krystalizacji magmy, na drodze krystalizacji z roztwor�w pomagmowych (pomagmowe procesy) lub przez wydzielanie si� z w�d �r�dlanych, jeziornych i morskich, oraz minera�y wt�rne - powstaj�ce w wyniku przeobra�e� (w procesach wietrzenia, diagenezy lub metamorfizmu) minera��w pierwotnych. W przyrodzie wyst�puj� w postaci ogromnych zespo��w, czyli ska�, tworz�c niekiedy w ich obr�bie niewielkie, pojedyncze skupiska monomineralne (np. konkrecje, sekrecje). Zasadniczymi sk�adnikami ska� s� tzw. minera�y ska�otw�rcze, do kt�rych zalicza si� nieco ponad 200 minera��w z og�lnej liczby ok. 3000 dotychczas poznanych.
Wietrzenie ska� i minera��w jest procesem bardzo z�o�onym. Og�lnie mo�na je okre�li�
jako rezultat dzia�ania niszcz�cych si� przyrody, obejmuj�cy zar�wno fizyczny rozpad (rozdrobnienie) jak i chemiczny rozk�ad ska� i minera��w. R�wnolegle z procesami dezintegracji nast�puj� procesy syntezy nowych minera��w i substancji amorficznych. Wszystkie zachodz�ce przemiany wzajemnie na siebie wp�ywaj�, dlatego ko�cowy produkt wietrzenia rozpatrywa� nale�y jako rezultat ich synergicznego dzia�ania.
Na wp�ywy si� niszcz�cych nara�one s� ska�y i minera�y pozostaj�ce w sta�ym
kontakcie z czynnikami atmosferycznymi, tzn. wyst�puj�ce na powierzchni ziemi lub w jej pobli�u. W pierwszej fazie wietrzenia podlegaj� one rozkruszeniu na mniejsze fragmenty, a nawet na poszczeg�lne ziarna mineralne. Tak rozkruszony materia�, posiada znacznie zwi�kszon� powierzchni� reakcji i charakteryzuje si� mniejsz� spoisto�ci� oraz obecno�ci� szczelin, p�kni�� i mikrootwor�w. Staje si� on obiektem ataku wody, tlenu i dwutlenku w�gla, inicjuj�cym szereg reakcji chemicznych prowadz�cych do zmian w sk�adzie chemicznym wietrzej�cego materia�u. Powstaj� nowe minera�y, zwane minera�ami wt�rnymi oraz substancje nie wykazuj�ce budowy uporz�dkowanej, tzn. substancje amorficzne.
Nowopowsta�e produkty charakteryzuj� si� odmienn� ni� minera�y pierwotne budow�
oraz odmiennymi w�a�ciwo�ciami fizyko-chemicznymi. Cechuje je zdolno�� do pozostawania w stanie wzgl�dnej r�wnowagi z panuj�cymi warunkami atmosferycznymi.
Wszystkim zachodz�cym przemianom towarzyszy ci�g�e zmniejszanie rozmiar�w
cz�stek oraz uwalnianie sk�adnik�w rozpuszczalnych, z kt�rych wi�kszo�� ulega wymywaniu.
W�A�CIWO�CI MAKROSKOPOWE MINERA��W
Wi�kszo�� wyst�puj�cych w przyrodzie minera��w tworzy cia�a krystaliczne o
uporz�dkowanej budowie wewn�trznej. Buduj�ce je atomy usytuowane s� wzgl�dem siebie w �ci�le okre�lonym po�o�eniu, tworz�c sie� przestrzenn�. W zale�no�ci od wyst�puj�cych element�w symetrii wyr�nia si� nast�puj�ce uk�ady krystalograficzne :
1. tr�jsko�ny
2. jednosko�ny
3. trygonalny i heksagonalny
4. rombowy
5. tetragonalny
6. regularny
Kryszta�y posiadaj� okre�lony kszta�t, nazywany pokrojem. Wyr�nia si� nast�puj�ce
pokroje kryszta��w:
. izometryczny, gdy kryszta� ma identyczne lub zbli�one wymiary w trzech kierunkach,
. tabliczkowy, gdy kryszta� ma r�ne wymiary w trzech kierunkach,
. p�ytkowy, gdy kryszta� ma podobne wymiary w dw�ch kierunkach, za� w trzecim jest wyra�nie mniejszy od poprzednich,
. listewkowy, gdy kryszta� ma r�ne wymiary w trzech kierunkach, przy czym jeden wymiar wyra�nie przewa�a nad pozosta�ymi,
. s�upkowy, gdy kryszta� ma podobne wymiary w dw�ch kierunkach, w trzecim za� wymiar wyra�nie wi�kszy od dw�ch poprzednich (w przypadku, gdy wymiar trzeci bardzo znacznie przewa�a nad pozosta�ymi, mo�na wyr�ni� pokr�j pr�cikowy igie�kowy lub w��knisty).
Do wytworzenia dobrze wykszta�conych, du�ych kryszta��w dochodzi w przyrodzie
rzadko. Najcz�ciej maj� one posta� kryszta��w wros�ych, tzn. obro�ni�tych ze wszystkich stron przez inne kryszta�y. Kryszta�y dobrze wykszta�cone spotyka si� te� w postaci kryszta��w naros�ych, np. na powierzchni szczelin, p�cherzy i innych wolnych przestrzeni w ska�ach. Najcz�ciej jednak minera�y o budowie krystalicznej tworz� cia�a drobnokrystaliczne, w postaci form zbitych, ziarnistych, naciekowych (stalaktyty, stalagmity), konkrecji itp.
Minera�y bezpostaciowe (o nieuporz�dkowanej budowie) nie tworz� kryszta��w, lecz
wyst�puj� w formie skupie�, jako �ele mineralne (np. opal) lub szkliwa wulkaniczne, powstaj�ce na skutek gwa�townego och�odzenia magmy.
Dok�adn� metod� badania minera��w jest analiza mikroskopowa, w kt�rej pod
mikroskopem polaryzacyjnym okre�la si� ich w�a�ciwo�ci optyczne. Przy rozpoznawaniu minera��w stosuje si� ponadto analizy i badania chemiczne, rentgenograficzne, derywatograficzne (r�nicowa analiza termiczna), mikroskopi� elektronow� i skaningow� oraz wiele innych.
Wiele minera��w mo�na dok�adnie zidentyfikowa� na podstawie zespo�u
charakterystycznych w�a�ciwo�ci makroskopowych, takich jak:
1. Barwa. Zale�y ona od rodzaju i charakteru u�o�enia atom�w w przestrzeni, kt�re wp�ywaj� na poch�anianie i odbijanie promieni �wietlnych. Wyr�nia si� minera�y:
o barwne, o niezmiennej, charakterystycznej barwie,
o zabarwione, o barwie pochodz�cej od domieszek innych substancji,
o bezbarwne.
2. Rysa. Jest ona barw� sproszkowanego materia�u. Bada si� j� pocieraj�c minera�em o niepolerowan� p�ytk� porcelanow�. Minera�y barwne daj� rys� barwn�, za� bezbarwne i zabarwione maj� zawsze rys� bia��.
3. Przezroczysto��. Okre�la ona zdolno�� minera��w do przepuszczania promieni �wietlnych. Wyr�nia si� minera�y:
o przezroczyste (np. kwarc),
o prze�wiecaj�ce (np. chalcedon),
o nieprzezroczyste (wi�kszo�� minera��w).
Minera�y przezroczyste cz�sto zatracaj� t� cech� na skutek obecno�ci drobnych pr�ni, banieczek gaz�w i sp�ka�.
4. Po�ysk. Jest to cecha powierzchni minera�u (jego �cian b�d� powierzchni powsta�ych po jego rozbiciu), okre�laj�ca spos�b w jaki odbija ona promienie �wietlne. Wyr�nia si� nast�puj�ce rodzaje po�ysku:
o metaliczny: w�a�ciwy i p�metaliczny,
o niemetaliczny: diamentowy, szklisty, t�usty, per�owy, jedwabisty i matowy.
5. �upliwo��. Jest to zdolno�� minera��w do p�kania pod wp�ywem uderzenia b�d� nacisku na cz�ci ograniczone powierzchniami p�askimi. �upliwo�� nie wyst�puje u minera��w bezpostaciowych i u niekt�rych minera��w krystalicznych. Minera�y mog� wykazywa� �upliwo�� w jednym lub w kilku kierunkach. Kierunki te s� w danym krysztale zawsze takie same, niezale�nie od kierunku przy�o�enia si�y, np. uderzenia. W zale�no�ci od �atwo�ci p�kania minera�u oraz stopnia prawid�owo�ci powierzchni, �upliwo�� dzielimy na:
o doskona��
o bardzo dobr�
o wyra�n�
o niewyra�n� (s�ab�)
6. Prze�am. Cecha ta m�wi nam o braku �upliwo�ci. Minera� wykazuj�cy prze�am, p�ka wzd�u� powierzchni zupe�nie przypadkowych, jak np. kwarc. Ze wzgl�du na kszta�t tych powierzchni wyr�nia si� nast�puj�ce typy prze�am�w:
o r�wny (powierzchnie zbli�one do p�askich),
o nier�wny: muszlowy (przypominaj�cy kszta�tem powierzchni� muszli), haczykowaty, zadziorowaty i inne.
Niekt�re minera�y pod wp�ywem uderzenia p�kaj� wzd�u� s�abo zaznaczaj�cych si�, niezbyt r�wnych powierzchni, kt�re nie przecinaj� ca�ego kryszta�u. Cecha ta okre�lana jest jako oddzielno��. Posiadaj� j� np. niekt�re granaty.
7. Twardo��. Jest to op�r jaki stawia minera� przy pr�bie zarysowania go ostrym narz�dziem. Pr�b� wykonuje si� swobodnie poci�gaj�c ostrzem po powierzchni minera�u, bez stosowania silnego punktowego nacisku, powoduj�cego jej kruszenie b�d� mia�d�enie. Twardo�� minera��w okre�la si� por�wnuj�c j� do twardo�ci minera��w wzorcowych, tworz�cych skal� Mohsa. Jest to zestaw 10 minera��w u�o�onych kolejno od najmniej do najbardziej twardego:
1. talk Mg3[(OH)2Si4O10]
2. gips CaSO4 . 2H2O
3. kalcyt CaCO3
4. fluoryt CaF2
5. apatyt Ca5F(PO4)3
6. ortoklaz K[AlSi3O8]
7. kwarc SiO2
8. topaz Al2F2SiO4
9. korund Al2O3
10. diament C
Skala twardo�ci Mohsa podaje tylko nast�pstwo twardo�ci, a wi�c szereg minera��w rysuj�cych kolejno wszystkie poprzednie. W praktyce ca�a skala Mohsa jest rzadko stosowana, a twardo�� okre�la si� po�rednio. Minera�y o twardo�ci 1 i 2 daj� si� �atwo zarysowa� paznokciem, o twardo�ci 1 do 4 - gwo�dziem �elaznym, o twardo�ci do 5 - ostrzem stalowym. Minera�y o twardo�ci 7 i wi�kszej s� zdolne zarysowa� szk�o. Twardo�� jest cech� charakterystyczn� i sta�� dla danego minera�u. W wypadku wielu kryszta��w mieszanych, zw�aszcza glinokrzemianowych, mo�e si� ona zmienia� w pewnych, �ci�le okre�lonych dla danego minera�u granicach. Istniej� te� minera�y, w kt�rych twardo�� jest cech� kierunkow�, np. dysten. Twardo�� okre�lamy badaj�c minera� w stanie �wie�ym, nie zmienionym w wyniku p�niejszych proces�w, np. wietrzeniowych. Minera�y zwietrza�e maj� na og� twardo�� ni�sz�.
8. G�sto�� w�a�ciwa. W przypadku niekt�rych minera��w stanowi doskona�� cech� rozpoznawcz� (np. barytu - 4,5 g . cm-1, galeny - 7,58 g . cm-1). Wi�kszo�� minera��w ska�otw�rczych ma jednak g�sto�� rz�du 2,5 - 3,5 g . cm-1. Cecha ta zatem w badaniach terenowych nie ma zatem praktycznego znaczenia.
9. Inne cechy. W przypadku niekt�rych minera��w w badaniach makroskopowych wykorzystywane s� inne charakterystyczne cechy. Nale�� do nich
0. krucho�� (np. turmalin)
1. spr�ysto�� (np. muskowit)
2. gi�tko�� (np. gips)
3. kowalno�� (np. srebro rodzime)
4. smak (np. halit)
5. magnetyzm (np. magnetyt)
W skorupie ziemskiej wyst�puje ponad 3000 dotychczas poznanych minera��w.
Nie wszystkie jednak posiadaj� istotne znaczenie ska�otw�rcze. Za najwa�niejsze ze ska�otw�rczego punktu widzenia uzna� nale�y nast�puj�ce minera�y:
1. Albit
2. Allofany
3. Anataz
4. Andezyn
5. Anhydryt
6. Anortyt
7. Apatyt
8. Augit
9. Baryt
10. Biotyt
11. Bytownit
12. Chalcedon
13. Chalkozyn
14. Chalkopiryt
15. Chloryt
16. Diallag
17. Diament
18. Diaspor
19. Dolomit
20. Epidot
21. Fluoryt
22. Galenit
23. Getyt
24. Gibbsyt
25. Gips
26. Glaukonit
27. Granat
28. Halit
29. Hematyt
30. Hornblenda
31. Illit
32. Kainit
33. Kalcyt
34. Kaolinit
35. Karnalit
36. Korund
37. Kwarc
38. Labrador
39. Lepidokrokit
40. Leucyt
41. Limonit
42. Magnetyt
43. Magnezyt
44. Makrasyt
45. Mikroklin
46. Montmorillonit
47. Muskowit
48. Nefelin
49. Oligoklaz
50. Oliwin
51. Ortoklaz
52. Piryt
53. Rutyl
54. Saletra chilijska
55. Saletra indyjska
56. Serycyt
57. Sfaleryt
58. Siarka rodzima
59. Syderyt
60. Sylwin
61. Talk
62. Topaz
63. Zeolity
PLAGIOKLAZY
Plagioklazy s� glinokrzemianami sodu i wapnia. Tworz� one szereg izomorficzny albit -
anortyt. Albit jest glinokrzemianem sodu - Na[AlSi3O8], za� anortyt glinokrzemianem wapnia - Ca[Al2Si2O8]. Ogniwa po�rednie szeregu izomorficznego plagioklaz�w stanowi� mieszanin� albitu i anortytu, o r�nej zawarto�ci tych minera��w:

albit mo�e zawiera� 0 - 10% anortytu
oligoklaz mo�e zawiera� 10 - 30% anortytu
andezyn mo�e zawiera� 30 - 50% anortytu
labrador mo�e zawiera� 50 - 70% anortytu
bytownit mo�e zawiera� 70 - 90% anortytu
anortyt mo�e zawiera� 90 - 100% anortytu

Plagioklazy zasobne w albit okre�lane s� jako kwa�ne, za� zasobne w anortyt jako
zasadowe.

CECHY MAKROSKOPOWE:
Posta� wyst�powania: wszystkie plagioklazy krystalizuj� w uk�adzie tr�jsko�nym.
Pokr�j kryszta��w: zwykle grubotabliczkowy.
Barwa: jasna - bia�a, szara, kremowa, czasem ��ta lub brunatna.
Po�ysk: szklisty, per�owy.
Rysa: bia�a.
Twardo��: 6,0 - 6,5.
�upliwo��: doskona�a.
G�sto��: stopniowo zwi�ksza si� od 2,61 g . cm-1 (albit) do 2,77 g . cm-1 (anortyt).
WYST�POWANIE
Plagioklazy wyst�puj� we wszystkich ska�ach magmowych, z wyj�tkiem ska� bardzo
nie dosyconych krzemionk�, oraz w ska�ach metamorficznych (gnejsy). Udzia� w budowie ska� osadowych maj� jedynie plagioklazy kwa�ne, o wi�kszej od plagioklaz�w zasadowych odporno�ci na wietrzenie.

MINERA�Y ILASTE
Minera�y ilaste s� uwodnionymi glinokrzemianami Al, Mg i Fe, nale��cymi do krzemian�w
warstwowych.
W zale�no�ci od wzajemnego uk�adu warstw oktaedr�w i tetraedr�w mog� one nale�e� do
krzemian�w:
* dwuwarstwowych o typie budowy 1:1, gdzie warstwa oktaedr�w jest trwale i jednostronnie po��czona z warstw� tetraedr�w
* tr�jwarstwowych o typie budowy 2:1, gdzie warstwa oktaedr�w zamkni�ta jest mi�dzy dwoma warstwami tetraedr�w zwr�conych do siebie wierzcho�kami.

Minera�y ilaste na podstawie budowy dzieli si� na:
1. dwuwarstwowe:
o grupa kaolinitu (kandyty) - kaolinit, hydrohaloizyt i dickit.
2. tr�jwarstwowe:
o grupa hydromik: illit i hydromuskowit,
o grupa montmorillonitu (smektyty): montmorillonit i beidellit,
o grupa wermikulitu: wermikulit.
3. allofany - formy bezpostaciowe, Al2 . SiO2 . nH2O.
Minera�y ilaste powstaj� g��wnie w wyniku wietrzenia chemicznego innych glinokrzemian�w,
mog� tak�e krystalizowa� z roztworu. Rodzaj powstaj�cych minera��w ilastych zale�y od sk�adu chemicznego wietrzej�cego minera�u pierwotnego oraz od warunk�w �rodowiska (odczynu, obecno�ci r�nych jon�w itp.). Odczyn kwa�ny sprzyja powstawaniu kaolinitu, oboj�tny lub alkaliczny - montmorillonitu.
Grupa minera��w ilastych wyr�nia si� zespo�em charakterystycznych cech, do kt�rych
nale��:
1. Powierzchnia w�a�ciwa - cz�stki ilaste ze wzgl�du na ich drobne wymiary posiadaj� du��
powierzchni� zewn�trzn�. Jednak nie stanowi ona ich ca�kowitej powierzchni w�a�ciwej, na kt�r� sk�ada si� dodatkowo powierzchnia wewn�trzna, czyli mi�dzypakietowa. Ogromna powierzchnia w�a�ciwa minera��w ilastych jest wi�c wynikiem zar�wno du�ego rozdrobnienia materia�u, jak i pakietowej struktury cz�stek. Aby dobrze zrozumie� ten problem nale�y uzmys�owi� sobie, i� powierzchnia w�a�ciwa frakcji ilastej na 1 ha typowej gleby py�owej lub ilastej jest w przybli�eniu 20 - 25 razy wi�ksza od powierzchni Polski. Najwi�ksz� powierzchni� w�a�ciw� maj� minera�y tr�jwarstwowe (grupa montrmorillonitu), najmniejsz� za� minera�y dwuwarstwowe (grupa kaolinitu)
2.Elektroujemne �adunki - cz�stki ilaste posiadaj� zazwyczaj �adunek ujemny. Powoduje
on przyci�ganie przez powierzchni� minera�u ilastego ogromnej ilo�ci kation�w. W ten spos�b powstaje tzw. podw�jna warstwa jonowa. Sk�adniki cz�stki koloidalnej stanowi� wewn�trzn� warstw� jonow�, b�d�c� "wielkim anionem", kt�rego powierzchnia posiada znaczn� ilo�� adunk�w ujemnych. Zewn�trzn� warstw� jonow� stanowi ogromna ilo�� do�� lu�no zwi�zanych kation�w, kt�re otaczaj� cz�stk� koloidaln�, a w niekt�rych przypadkach wnikaj� do jej wn�trza.. Opr�cz kation�w na powierzchni cz�stki koloidalnej grupuje si� te� du�a ilo�� cz�steczek wody. Cz�� tej wody wi�zana jest przez zasorbowane kationy, poza tym wszystkie minera�y ilaste wi�� du�e ilo�ci wody w przestrzeniach mi�dzypakietowych. Sorpcja kation�w przez minera�y ilaste odgrywa w glebie ogromn� rol�.
3.W�a�ciwo�ci fizyczne - w zale�no�ci od uwilgotnienia minera�y ilaste wykazuj� odmienne
w�a�ciwo�ci. W stanie wilgotnym s� one plastyczne i maziste, za� w trakcie suszenia kurcz� si�, przechodz�c w zwi�z�y i silnie scementowany materia�. W�a�ciwo�ci te decyduj� o szeregu w�a�ciwo�ci fizycznych gleb, takich jak p�cznienie i kurczliwo��, czy plastyczno�� i lepko��
W minera�ach dwuwarstwowych (grupa kaolinitu) poszczeg�lne pakiety zwi�zane s�
trwale wi�zaniami wodorowymi (wod�r grup OH oktaedr�w). Wi�zania te s� na tyle silne, �e nie dopuszczaj� do zwi�kszenia przestrzeni mi�dzypakietowych i uniemo�liwiaj� wchodzenie wody i dodatkowych kation�w. Zdolno�ci sorpcyjne tych minera��w s� ograniczone tylko do ich powierzchni zewn�trznych.
Odmienne w�a�ciwo�ci posiadaj� minera�y tr�jwarstwowe.
W pakietach illitu (grupa hydromik) oko�o 20% jon�w Si4+ jest podstawione jonami Al3+.
Wywo�ane tym podstawieniem �adunki ujemne s� rekompensowane wyst�puj�cymi w przestrzeniach mi�dzypakietowych kationami potasu. Wielko�c promienia jonowego potasu jest zbli�ona do rozmiaru przestrzeni mi�dzypakietowej, dzi�ki czemu jony te s� zasorbowane trwale, dzia�aj� usztywniaj�co na s�siaduj�ce pakiety i uniemo�liwiaj� wchodzenie wody. Struktura illitu nie jest zatem rozci�gliwa, a zwiazane jony potasu nie s� dost�pne dla ro�lin. Sorbowanie zachodzi tu g��wnie na powierzchni zawn�trznej minera�u.
Struktura wermikulitu jest do pewnego stopnia rozci�gliwa. W przestrzeniach
mi�dzypakietowych, opr�cz jon�w Mg2+ r�wnowa��cych ujemny �adunek pakiet�w, mieszcz� si� dwie warstwy cz�steczek wody. Dzi�ki temu kationy wymienne mog� by� sorbowane r�wnie� w przestrzeniach mi�dzypakietowych.
Pomi�dzy pakietami montmorillonitu wyst�puj� slabe si�y mi�dzycz�steczkowe (si�y van
der Waalsa), kr�re nie s� w stanie przeciwdzia�a� wnikaniu wody i kation�w wymiennych. Odleg�o�ci mi�dzypakietowe tego minera�u mog� sie zwi�ksza� nawet dwukrotnie (du�e zmiany obj�to�ci). Wysoka zawarto�� montmorillonitu w glebach przyczynia si� do wzrostu ich zdolno�ci do p�cznienia i kurczliwo�ci, a tak�e plastyczno�ci i lepko�ci.
Najwa�niejszymi przedstawicielami minera��w ilastych s�: kaolinit, illit,
montmorillonit i wermikulit.
KAOLINIT Al4(OH)8(Si4O10)
CECHY MAKROSKOPOWE:
Posta� wyst�powania: kaolinit krystalizuje w uk�adzie jednosko�nym.
Pokr�j kryszta��w: �useczkowy.
Barwa: bia�a, ��tawa, czasem z odcieniem zielonym.
Po�ysk: t�usty, matowy, per�owy.
Rysa: bia�a.
Twardo��: 2,25.
�upliwo��: doskona�a.
G�sto��: 2,63 g . cm-1.
WYST�POWANIE
Kaolinit najcz�ciej jest produktem wietrzenia glinokrzemian�w (g��wnie skaleni) w
�rodowisku wilgotnym i w obecno�ci CO2 (odczyn kwa�ny). Proces kaolinizacji rozwija si� zw�aszcza w ska�ach granitowych i pokrewnych. Kaolinit jest g��wnym sk�adnikiem glin i i��w, wyst�puje powszechnie w zwietrzelinach i glebach, w kt�rych wchodzi w sk�ad frakcji ilastej.

ILLIT
CECHY MAKROSKOPOWE:
Posta� wyst�powania: illit krystalizuje w uk�adzie jednosko�nym.
Pokr�j kryszta��w: �useczkowy.
Barwa: bia�awa, zielonawa lub brunatnawa.
Po�ysk: t�usty, matowy, per�owy.
Rysa: bia�a.
Twardo��: 1,0 - 2,0
�upliwo��: doskona�a.
G�sto��: 2,6 - 2,9 g . cm-1.
WYST�POWANIE
Illit najcz�ciej jest produktem wietrzenia glinokrzemian�w (g��wnie skaleni). Mo�e
r�wnie� powstawa� w procesach przemian innych minera��w ilastych i muskowitu. Illit jest pospolitym sk�adnikiem i��w, wyst�puje powszechnie w zwietrzelinach i glebach, w kt�rych wchodzi w sk�ad frakcji ilastej.
MONTMORILLONIT
CECHY MAKROSKOPOWE:
Posta� wyst�powania: montmorillonit krystalizuje w uk�adzie jednosko�nym.
Pokr�j kryszta��w: �useczkowy.
Barwa: bia�a, z odcieniem szarym, r�owym b�d� czerwonym.
Po�ysk: t�usty, matowy, per�owy.
Rysa: bia�a.
Twardo��: 2,25.
�upliwo��: doskona�a.
G�sto��: 1,7 - 2,7 g.cm-1.
WYST�POWANIE
Montmorillonit powstaje w strefie wietrzenia ciemnych ska� magmowych: diabaz�w,
bazalt�w i gabra w warunkach alkalicznych. Jest on g��wnym sk�adnikiem i��w bentonitowych. W glebach wyst�puje jedynie tam, gdzie zaistnia�y warunki alkaliczne, niezb�dne przy jego tworzeniu.
WERMIKULIT
CECHY MAKROSKOPOWE:
Posta� wyst�powania: wermikulit krystalizuje w uk�adzie jednosko�nym.
Pokr�j kryszta��w: kr�tkie s�upki lub tabliczki o zarysach sze�ciobocznych.
Barwa: ��tawa, zielonawa lub brunatna.
Po�ysk: t�usty, matowy, per�owy.
Rysa: bia�a.
Twardo��: 1,0.
�upliwo��: doskona�a.
G�sto��: 2,3 g . cm-1.
WYST�POWANIE
Wermikulit jest produktem wietrzenia lub hydrotermalnego rozk�adu biotytu. Wyst�puje
powszechnie w zwietrzelinach i glebach, w kt�rych wchodzi w sk�ad frakcji ilastej.
ALLOFANY Al2O3 . nSiO2 . mH2O
Cz�� substancji ilastej wyst�puje w glebach w postaci amorficznej. Odnosi si�
to do niekt�rych uwodnionych tlenk�w �elaza i glinu oraz cz�ci krzemionki, zw�aszcza w glebach powsta�ych z popio��w wulkanicznych. Grup� tych zwi�zk�w okre�la si� wsp�lnym mianem allofan�w, b�d�cych s�abo dotychczas poznan� kombinacj� krzemionki i p�toratlenku glinu. Pojemno�� sorpcyjna allofan�w jest bardzo du�a. Na szczeg�ln� uwag� zas�uguje fakt, i� pojemno�� ta odnosi si� nie tylko do kation�w (jak w przypadku pozosta�ych minera��w ilastych), ale r�wnie� do anion�w. Mechanizm powstawania niezr�wnowa�onych �adunk�w w tego typu minera�ach nie zosta� jeszcze poznany, wiadomo jednak, i� maj� one charakter zale�ny od pH.
TLENKI I WODOROTLENKI TYTANU
Minera�y nale��ce do tej grupy charakteryzuj� si� najwy�sz� odporno�ci� na wietrzenie
chemiczne. W ska�ach wyst�puj� jako minera�y akcesoryczne. W osadach i glebach obecne s� jedynie w niewielkiej ilo�ci. Nagromadzenie tych minera��w jest wska�nikiem zaawansowanego stadium procesu wietrzenia chemicznego . Na obszarach tropikalnego lasu deszczowego tlenki tytanu mog� sta� si� g��wnym komponentem powierzchniowych warstw gleby. Reprezentowane s� one przez rutyl i anataz.
RUTYL TiO2
CECHY MAKROSKOPOWE:
Posta� wyst�powania: rutyl krystalizuje w uk�adzie tetragonalnym.
Pokr�j kryszta��w: kryszta�y s�upkowe, niekiedy igie�kowe oraz skupienia zbite i ziarniste.
Barwa: ��tawobrunatna, czerwonobrunatna do czarnej.
Po�ysk: metaliczno-diamentowy.
Rysa: ��tawobrunatna.
Twardo��: 6,0 - 6,5.
�upliwo��: doskona�a.
G�sto��: 4,2 g . cm-1.
WYST�POWANIE
Rutyl jest minera�em akcesorycznym wielu ska� magmowych. W wi�kszych ilo�ciach
wyst�puje w osadach powsta�ych na drodze intensywnego wietrzenia chemicznego, najcz�ciej jako minera� pierwotny.
ANATAZ TiO2
CECHY MAKROSKOPOWE:
Posta� wyst�powania: anataz krystalizuje w uk�adzie tetragonalnym.
Pokr�j kryszta��w: kryszta�y w postaci podw�jnej piramidy, niekiedy tabliczkowe.
Barwa: czerwonobrunatna do czarnej.
Po�ysk: metaliczno-diamentowy.
Rysa: czerwonobrunatna.
Twardo��: 5,5 - 6,0.
�upliwo��: brak, prze�am nier�wny.
G�sto��:3,8 - 3,9 g . cm-1.
WYST�POWANIE
Anataz jest minera�em akcesorycznym wielu ska� magmowych i osadowych. Nagromadzenie
znacznych jego ilo�ci �wiadczy o zaawansowanym procesie wietrzenia chemicznego. W przeciwie�stwie do rutylu, najcz�ciej wyst�puje w glebach i zwietrzelinach jako minera� wt�rny. Jego powstawanie zwi�zane jest z uwalnianiem w procesie wietrzenia �atwiej rozpuszczalnych sk�adnik�w minera��w pierwotnych (np. piroksen�w).
PLAGIOKLAZY
Plagioklazy s� glinokrzemianami sodu i wapnia. Tworz� one szereg izomorficzny albit -
anortyt. Albit jest glinokrzemianem sodu - Na[AlSi3O8], za� anortyt glinokrzemianem wapnia - Ca[Al2Si2O8]. Ogniwa po�rednie szeregu izomorficznego plagioklaz�w stanowi� mieszanin� albitu i anortytu, o r�nej zawarto�ci tych minera��w:

albit mo�e zawiera� 0 - 10% anortytu
oligoklaz mo�e zawiera� 10 - 30% anortytu
andezyn mo�e zawiera� 30 - 50% anortytu
labrador mo�e zawiera� 50 - 70% anortytu
bytownit mo�e zawiera� 70 - 90% anortytu
anortyt mo�e zawiera� 90 - 100% anortytu

Plagioklazy zasobne w albit okre�lane s� jako kwa�ne, za� zasobne w anortyt jako
zasadowe.

CECHY MAKROSKOPOWE:
Posta� wyst�powania: wszystkie plagioklazy krystalizuj� w uk�adzie tr�jsko�nym.
Pokr�j kryszta��w: zwykle grubotabliczkowy.
Barwa: jasna - bia�a, szara, kremowa, czasem ��ta lub brunatna.
Po�ysk: szklisty, per�owy.
Rysa: bia�a.
Twardo��: 6,0 - 6,5.
�upliwo��: doskona�a.
G�sto��: stopniowo zwi�ksza si� od 2,61 g . cm-1 (albit) do 2,77 g . cm-1 (anortyt).
WYST�POWANIE
Plagioklazy wyst�puj� we wszystkich ska�ach magmowych, z wyj�tkiem ska� bardzo
nie dosyconych krzemionk�, oraz w ska�ach metamorficznych (gnejsy). Udzia� w budowie ska� osadowych maj� jedynie plagioklazy kwa�ne, o wi�kszej od plagioklaz�w zasadowych odporno�ci na wietrzenie.

PLAGIOKLAZY
Plagioklazy s� glinokrzemianami sodu i wapnia. Tworz� one szereg izomorficzny albit -
anortyt. Albit jest glinokrzemianem sodu - Na[AlSi3O8], za� anortyt glinokrzemianem wapnia - Ca[Al2Si2O8]. Ogniwa po�rednie szeregu izomorficznego plagioklaz�w stanowi� mieszanin� albitu i anortytu, o r�nej zawarto�ci tych minera��w:

albit mo�e zawiera� 0 - 10% anortytu
oligoklaz mo�e zawiera� 10 - 30% anortytu
andezyn mo�e zawiera� 30 - 50% anortytu
labrador mo�e zawiera� 50 - 70% anortytu
bytownit mo�e zawiera� 70 - 90% anortytu
anortyt mo�e zawiera� 90 - 100% anortytu

Plagioklazy zasobne w albit okre�lane s� jako kwa�ne, za� zasobne w anortyt jako
zasadowe.

CECHY MAKROSKOPOWE:
Posta� wyst�powania: wszystkie plagioklazy krystalizuj� w uk�adzie tr�jsko�nym.
Pokr�j kryszta��w: zwykle grubotabliczkowy.
Barwa: jasna - bia�a, szara, kremowa, czasem ��ta lub brunatna.
Po�ysk: szklisty, per�owy.
Rysa: bia�a.
Twardo��: 6,0 - 6,5.
�upliwo��: doskona�a.
G�sto��: stopniowo zwi�ksza si� od 2,61 g . cm-1 (albit) do 2,77 g . cm-1 (anortyt).
WYST�POWANIE
Plagioklazy wyst�puj� we wszystkich ska�ach magmowych, z wyj�tkiem ska� bardzo
nie dosyconych krzemionk�, oraz w ska�ach metamorficznych (gnejsy). Udzia� w budowie ska� osadowych maj� jedynie plagioklazy kwa�ne, o wi�kszej od plagioklaz�w zasadowych odporno�ci na wietrzenie.

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

pajaa1981.pev.pl

246

po polsku

Menu