50

Indeks

po polsku

Kategoria:
Polski

Zakres:
Barok

Tytu�:
Sarmata o sobie i my o Sarmacie.

Dodano:
1999.07.21

W wieku XVII ca�� szlacht� polsk� jednoczy�o poczucie narodowej pot�gi, przekonanie o �wietno�ci polskiego ustroju, monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego, nadto �wiadomo�� tradycji rodowej i starodawno�ci sarmackiej, co wi�za�o si� z ide� pochodzenia Polak�w jakoby od staro�ytnych Sarmat�w. Duma z tego pot�nego sarmackiego dziedzictwa by�a te� nieod��czn� cech� barokowej mentalno�ci. Dopiero z czasem ukszta�towa�o si� ujemnie nacechowane okre�lenie sarmatyzm oznaczaj�ce ca�okszta�t siedemnastowiecznych obyczaj�w i kultury szlacheckiej, zwykle uto�samianych z samowol�, zacofaniem, pogard�, niech�ci� do cudzoziemc�w, dewocj� i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz by� obro�c� z�otej wolno�ci, systemu spo�eczno - pa�stwowego, kt�ry gwarantowa� mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. W ideologii sarmackiej ujawni�y si� r�wnie� has�a mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Ko�ci�. Polska, a wi�c rycerska szlachta mia�a odegra� szczeg�ln� rol� w ca�ej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrze�cija�skich. Szlachcic - obro�ca wiary, obro�ca Naj�wi�tszej Marii Panny stawa� na stra�y suwerenno�ci chrze�cija�stwa Europy, strzeg� przed niebezpiecze�stwem poga�stwa i innowierstwa. Polska pe�ni�a w ideologii sarmackiej "przedmurze chrze�cija�stwa", najdalej na Wsch�d wysuni�tego bastiony Rzymu.

Pisarze tego okresu (Pasek, Potocki, Niemcewicz, Krasicki) podj�li zdecydowan� krytyk� wielu przejaw�w �ycia szlacheckiego, akcentuj�c zw�aszcza nierealizowanie przez ni� podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce nie podlega�a sama ideologia, ale w�a�nie odst�pstwa od niej.

Typowym przyk�adem Sarmaty jest Jan Chryzostom Pasek, kt�ry taki wzorzec opisa� w swych "Pami�tnikach". Ich bohater realizuje ten idea� szlachcica, �o�nierza, ziemianina. Wykszta�cenie bohater, narrator i autor jednocze�nie zdoby� u jezuit�w. Nie jest ono wi�c zbyt gruntowne czy wielostronne. Takie wykszta�cenie wywiera�o wp�yw na konserwatyzm my�lowy, kt�ry przejawia� si� w niech�ci do wszystkiego co w jakikolwiek spos�b mog�oby zmieni� istniej�cy stan rzeczy. Wed�ug Paska nie potrzeba �adnych zmian ani reform, jedyne niebezpiecze�stwo zagra�aj�ce ojczy�nie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi nale�y si� broni�. Walcz�c w obronie kraju nigdy nie zapomina� o w�asnym interesie, wielu ludzi bogaci�o si� na wojnie. W imi� "z�otej wolno�ci" pot�pia� senator�w, kt�rzy domagali si� dziedziczno�ci tronu polskiego i ukr�cenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzega� n�dzy ludu, nar�d uto�samia� ze szlacht�. Pasek wysoko ceni odwag�, m�stwo i dzielno�� wy�ej ni� m�dro�� i rozwag�. Cz�sto m�wi o honorze rycerskim dopuszczaj�c si� czyn�w zupe�nie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykracza�o jego zdaniem poza ramy honoru. Pasek pochwala idea�y ziemia�skie, spokojne �ycie na wsi, blisko�� natury, ale ich nie realizuje. Podobnie ustosunkowuje si� do idea��w obywatelskich, dostosowuje je do w�asnych potrzeb. Wy�miewa inne narody chwal�c kraj rodzinny. Chwali w nim to co najmniej zas�uguje na poparcie, samowol� szlacheck�, s�abo�� w�adzy kr�lewskiej, bezrz�d, pusty skarb, ca�kowit� zale�no�� poddanych od pan�w, to zgodnie z tym o czym pisze mia�oby �wiadczy� o przewadze Polski nad innymi pa�stwami. M�wi tak�e o teorii, �e Polska jest "przedmurzem chrze�cija�stwa". Idee mesjanistyczne g�osi�y wiar� w opatrzno�� Boga, kt�ry Polak�w obdarzy� szczeg�ln� mi�o�ci�. Idea�y katolickie uleg�y u Paska sp�yceniu i prymitywizacji. Bohater "Pami�tnik�w" cz�sto chodzi do ko�cio�a, bierze udzia� w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazd�w na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwia� nietolerancj� i przes�dy, by� powierzchowny, jego �r�de� mo�na dopatrywa� si� w jezuickim wychowaniu.

Utworem, kt�ry o�miesza stare tradycje sarmackie panuj�ce w XVII wieku w�r�d szlachty jest "Powr�t pos�a" Juliana Ursyna Niemcewicza. Obro�c�w starego porz�dku reprezentuj� w utworze starosta Gadulski, jego �ona i Szarmancki. Gadulski chwali si� swoim nieuctwem:

"Ja co nie czytam lub przynajmniej ma�o,

Wiem, �e najlepiej jak przedtem bywa�o".

S�dzi, �e stary porz�dek ze "z�ot� wolno�ci� szlacheck�", z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy saskie, kiedy to "cz�ek jad�, pi�, nic nie robi� i suto w kieszeni" i "wszyscy byli kontenci, robiono co chciano". Ostro atakuje "nowomodne g�owy". Wed�ug starosty Polska nie powinna zawiera� sojusz�w z najbli�szymi s�siadami i siedzie� cicho. O istnieniu wysokich warto�ci moralnych nie �wiadczy bowiem prostota obyczaj�w. Nic tu nie by�o prostego, by�o najwy�ej nieokrzesane, a to wynika�o z ciemnoty i nieuctwa, za kt�rym kry�a si� chciwo��, niczym nie opanowana ��dza zdobycia maj�tku, tyranizowanie dzieci. Pieni�dz sta� si� g��wnym motorem post�powania: "U wa�pana maksymy w najpierwszym s� wzgl�dzie - co u mnie, to pieni�dze" - m�wi Starosta. Zanik�o poczucie sprawiedliwo�ci. Starosta wezwany przez rozjemc� przy podziale maj�tku mi�dzy syn�w Chor��ego, nie tylko dopuszcza do niesprawiedliwo�ci, ale jeszcze pochwala j�, a drog�, kt�ra do niej prowadzi, nape�nia go zachwytem. M�wi:

"Powiadam, �e uparty cz�ek zawsze wygrywa.

�wie�y mam tego przyk�ad: rok ledwie up�ywa,

Kiedy by�em na dziele Chor��ego syn�w;

Najstarszy jak si� upar� o kilka tam m�yn�w,

Nies�usznie, prawda; co�my si� go naprosili,

I nie; i nie! Nareszcie bracia ust�pili -

Powiedz�e wa�pan teraz, �e uparty traci".

Fa�szywy jest tak�e patriotyzm konserwatyst�w szlacheckich, b�d�cy w istocie tylko �lepym, bezrozumnym przywi�zaniem do tradycji, przywi�zaniem wyp�ywaj�cym z dogmatycznego sposoby my�lenia, ze strachu przed logik�. Jest to tylko wstr�t do wszelkiej nowo�ci, wszystko jedno jakiej, uparte powtarzanie, �e "tak jest najlepiej, jak przedtem bywa�o". Tych osobliwych patriot�w nie obchodzi, czy w�asne pa�stwo jest suwerenne, samodzielne, zdolne do obrony, czy rozwija si� gospodarka. Gadulski m�wi:

"Prawda, z tego wszystkiego przyj�� do czub�w mo�e;

I tak by�o po �mierci Augusta Wt�rego.

Ci bili Sas�w, owi Leszczy�skiego,

Palili sobie wioski; no i c� to szkodzi?

Obce wojsko jak wkroczy, to wszystko pogodzi".

Wspomniane przykro�ci s� przy tym drobnostk� w por�wnaniu z korzy�ciami, jakie przynosi wolna elekcja i bezkr�lewie:

"Potem amnestia: panom bu�awy, urz�dy,

Szlachcie dadz� w�jtostwo, obietnice, wzgl�dy".

A wi�c i tu motorem wszystkiego jest nadzieja zysku. Niemcewicz demaskuje w "Powrocie pos�a" nieuctwo, ograniczono�� horyzont�w my�lowych konserwatyst�w, ukazuj�c jednocze�nie nico�� staroszlacheckiej, sarmackiej moralno�ci.

Kolejnym autorem poruszaj�cym w swej tw�rczo�ci sprawy zwi�zane z sarmatyzmem jest Ignacy Krasicki. Satyra "Do kr�la" jest mistrzowsk� form� obrony Stanis�awa Augusta i krytyk� jego przeciwnik�w. W ich usta wk�ada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciwko kr�lowi, kt�re w rzeczywisto�ci s� godnymi pochwa�y zaletami monarchy: m�odo��, polskie pochodzenie, m�dro��, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje g�upot� i wstecznictwo my�lenia konserwatyst�w szlacheckich, o czym m�wi autor z ironi� cz�sto bolesn� i zaprawion� gorycz�.

W kolejnej satyrze "Pija�stwo" obna�a on z�e nawyki polskiego spo�ecze�stwa: �le pojmowan� go�cinno��, spos�b podejmowania go�ci, to �e do napicia dobry jest ka�dy pretekst. M�wi o zgubnym wp�ywie na�ogu i zaletach wstrzemi�liwo�ci. Opis ten doskonale pasuje do sarmackiej szlachty XVII wieku.

W "�wiecie zepsutym" pot�pia Krasicki upadek dobrych obyczaj�w. Konfrontuje przesz�o�� z tera�niejszo�ci� na niekorzy�� tej drugiej. Oburza si� z powodu braku szacunku dla tradycji przodk�w, na jawne wykraczanie poza normy moralne: lekkomy�lne ma��e�stwa, popularno�� rozwod�w, odej�cie od wiary. Demaskuje ob�ud� dobrych manier i eleganckich pozor�w u swoich wsp�czesnych, oskar�a ich o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojc�w, zanik warto�ci i upadek pa�stwa. Namawia on jedna k aby si� nie poddawa� i ratowa� kraj jak "ton�cy okr�t".

Chocia� od czas�w pe�nego rozkwitu i bujno�ci sarmatyzmu w Polsce min�o kilka wiek�w to jednak w ka�dym z nas pozosta�o troch� tej niezbyt chwalebnej spu�cizny narodowej. Nadal cz�sto wywy�szamy swoj� ojczyzn� i nar�d ponad inne, mamy zbyt wyg�rowane poczucie dumy narodowej. Cz�sto r�wnie� mo�na zauwa�y� przesadn� ceremonialno��, kt�re wspaniale zosta�a rozwini�ta w XVII wieku przez szlacht�. Pozosta�a nam r�wnie� bardzo mocna wiara i pobo�no�� oraz to , �e Matka Boska jest uwa�ana za Kr�low� Polski, a jej kult w naszym kraju jest niespotykany nigdzie indziej na �wiecie.

Autor: Nieznany

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

pajaa1981.pev.pl

50

po polsku

Menu